آیه 115 سوره مؤمنون

أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ (115)

أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً: آيا پس گمان مى‌كنيد شما اى گروه منكرين بعث و قيامت از فرط غفلت آنكه شما را آفريديم بازيچه و لغو و بيفايده و باطل بدون غرض و مصلحت و حكمت، يعنى نه چنين است كه شما گمان مى‌كنيد، بلكه شما را براى امر بزرگى خلق فرموديم و آن پرستش و ستايش خالق يكتا است. وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ‌: و گمان كرديد بدرستى كه شما بسوى جزاى ما بازگشت نمى‌كنيد، يعنى چنين نيست كه شما گمان كرديد، بلكه شما را براى مكافات و مجازات كردار برمى‌گردانيم.

تبصره: آيه شريفه دال است بر اينكه افعال الهى معلل به غرض باشد، يعنى به جهت حكمت و مصلحتى است كه راجع شود به بندگان؛ زيرا ذات سبحانى غنى بالذات باشد: تقرير دليل آنكه: يكى از افعال الهى، خلقت اين عالم است، و اگر چنانچه بدون غرض بودى، هر آينه عبث و لغو، و آن قبيح، و صدور قبيح از حق تعالى محال مى‌باشد. و خلق تمام موجودات براى انسان، و جهت اصليه خلق انسانى، ستايش و پرستش الهى است، چنانچه در آيه كريمه ديگر بيان فرموده: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ».

در علل الشرايع- جميل از حضرت صادق عليه السّلام سؤال نمايد از اين آيه، حضرت فرمايد: خلق فرمود ايشان را براى عبادت. «1» و ايضا دلالت دارد بر بعث و قيامت بدين تقرير: ذات اين عالم فانى، با امتزاج به آلام و اسقام و كدورات مادى و معنوى، شايسته و قابليت ندارد كه منظور اصلى خداوند عالم باشد. و اگر اين عالم مقدمه براى عالمى نباشد كه‌

«1». علل الشرايع، باب 9- علة الخلق و اختلاف احوالهم، ص 13 و 14، روايت 11، چاپ حيدريه نجف.

جلد 9 - صفحه 188

مقصود بالذات و باقى و خالى از تمام كدورات باشد، هر آينه خلقت اين عالم بيهوده و باطل، و ذات حكيم على الاطلاق از آن منزه خواهد بود، لذا براى اثبات عالم آخرت تتمه آيه فرمايد: «وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ».

در علل- محمد بن عماره از پدرش روايت نموده كه سؤال نمودم از حضرت صادق عليه السّلام براى چه ايجاد فرمود خدا خلق را؟ فرمود: انّ اللّه تبارك و تعالى لم يخلفه عبثا و لم يتركهم سدى بل خلقهم لاظهار قدرته و ليكلفهم طاعته فيستوجبوا بذلك رضوانه و ما خلفهم ليجلب منهم منفعة و لا ليدافع بهم مضرّة بل خلقهم لينفعهم و يوصلهم الى نعيم الابد.

بدرستى كه خداوند تبارك و تعالى خلق نفرموده مخلوقات را بى‌فايده و وانگذاشته ايشان را مهمل، بلكه آفريد ايشان را به جهت اظهار قدرت خود و براى تكليف نمودن ايشان را طاعت خود، تا مستوجب شوند به طاعت رضوان او را. و نيافريد آنها را براى جلب نفع از آنها و نه به جهت دفع ضرر به سبب ايشان، بلكه خلق فرمود تا نفع دهد ايشان را و رساند ايشان را به نعيم پاينده. «1»

أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ (115) فَتَعالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْكَرِيمِ (116) وَ مَنْ يَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّما حِسابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الْكافِرُونَ (117) وَ قُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ أَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ (118)

ترجمه‌

- آيا پس پنداشتيد كه آفريديم شما را ببازى بيهوده و آنكه شما بسوى ما باز گردانده نميشويد

پس برتر آمد خدا پادشاه بحق نيست خدائى مگر او كه پروردگار عرش كريم است‌

و كسيكه ميخواند با خدا خدائى ديگر كه نيست حجّتى برايش بآن پس جز اين نيست كه حسابش نزد پروردگار او است همانا رستگار نشوند كافران‌

و بگو پروردگارا بيامرز و رحمت كن و توئى بهترين رحمت كنندگان.

تفسير

- خداوند متعال براى ملامت كفّار منكر معاد و اشاره بدليل آن فرموده آيا گمان كرديد كه ما شما را براى صرف بازى و بيهوده خلق نموديم و شما بحكم ما باز گردانده نميشويد يعنى شما را بحكم ما باز گشت نميدهند و بعضى ترجعون بفتح تاء و كسر جيم قرائت نموده‌اند يعنى بحكم ما باز گشت نميكنيد خداوند برتر و بالاتر است از آنكه مرتكب امر عبث شود آنخداوندى كه پادشاه حقيقى است و پادشاهى حقّ و سزاوار او است و بس چون تمام موجودات مملوك و قائم بامر و اراده اويند نيست خدائى جز او كه خداوند عرش و تخت خوب و پر خير و بركت است چون كريم در جمادات بمعناى خوبى است و عرش الهى سر چشمه فيوضات غير متناهى است و در علل از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه خداوند تبارك و تعالى خلق نفرمود مخلوقات خود را ببازى و بيهوده و وانگذارد آنها را سر خود بلكه خلق فرمود آنها را براى اظهار قدرت و تكليف‌

جلد 3 صفحه 660

بطاعت و استحقاق جنّت نه براى جلب منفعت و دفع مضرّت از خود بلكه براى ايصال منفعت و نعمت بآنها و اين بيان امام بضميمه كلام الهى با آنكه معلوم است كه خدا غنى بالذات است خود دليل متين تمام واضح روشنى است بر معاد و حشر عباد و نيز از آنحضرت نقل شده كه گفته شد باو ما خلق شديم براى فناء فرمود ساكت شو خلق شديم ما براى بقاء چگونه ميشود اين با آنكه بهشت فانى نميشود و آتش خاموش نميگردد جز اين نيست كه انتقال از خانه‌اى است بخانه‌اى و كسيكه بخواند با خداوند خداى ديگرى را كه مسلّم است چنين كسى دليلى براى ادّعاء خود ندارد چون برهان بر باطل اقامه نميشود و دين بايد با دليل باشد و دين بى‌دليل پذيرفته نيست خصوصا اگر دليل بر خلافش اقامه شده باشد حساب مجازاتش با خدا است كسى نميداند چه قدر است هر قدر بخواهد و مستحق باشد او را عذاب خواهد فرمود و قدر مسلّم آنستكه كفّار رستگار نخواهند شد و چون خداوند ابتدا فرمود سوره مؤمنون را بذكر فلاح و رستگارى ايشان ختم فرمود آنرا به بيان رستگار نشدن و فلاح نيافتن كفّار و دستور فرمود به پيغمبر خود كه طلب مغفرت و رحمت نمايد براى خود و امّتش با اقرار بآنكه خداوند بهترين رحمت كنندگان و بالاترين بخشندگان است آورده‌اند كه خواندن اين آيات در گوش مريض و مبتلا موجب رفع مرض و بلاى او خواهد شد و بتجربه رسيده است و در ثواب الاعمال و مجمع از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه هر كس در هر جمعه سوره مؤمنون را بخواند عاقبت بخير و با سعادت شود و در فردوس اعلى با انبياء و مرسلين هم منزل و همنشين گردد خداوند بما توفيق تلاوت عطا فرمايد.

أَ فَحَسِبتُم‌ أَنَّما خَلَقناكُم‌ عَبَثاً وَ أَنَّكُم‌ إِلَينا لا تُرجَعُون‌َ (115)

آيا ‌پس‌ گمان‌ كرديد ‌که‌ جز ‌اينکه‌ نيست‌ ‌که‌ ‌ما ‌شما‌ ‌را‌ عبث‌ و بي‌فايده‌ خلق‌ كرديم‌ و بدرستي‌ ‌که‌ ‌شما‌ بسوي‌ ‌ما برنمي‌گرديد، قانون‌ دولت‌ ‌براي‌ ترقي‌ و ‌تعالي‌ رعيت‌ ‌خود‌ مدارسي‌ باز كرده‌ دبستان‌ها و دبيرستان‌ها و مدارس‌ عاليه‌ و اساتيد و معلمين‌ و دانشمنداني‌ ‌را‌ ‌به‌ حقوق‌ وافيه كافيه‌ قرار داده‌ ‌براي‌ تعليم‌ افراد رعيت‌ و متعلمين‌ ‌را‌ ‌هم‌ تشويقاتي‌ كرده‌ ‌که‌ ‌به‌ ميل‌ و رغبت‌ ‌در‌ مقام‌ تحصيل‌ علوم‌ برآيند ‌تا‌ بدرجات‌ عاليه‌ برسند و تصديق‌ و ديپلم‌ و دكتراي‌ بگيرند و ‌به‌ درجات‌ عاليه‌ نائل‌ شوند ‌با‌ حقوقات‌ بسيار ‌در‌ راحتي‌ و آسايش‌ برآيند و زندگي‌ كنند و كسي‌ ‌را‌ ‌هم‌ مجبور نكرده‌ اينك‌ ‌اگر‌ بعضي‌ اطفال‌ اعتنا باين‌ مدارس‌ نكردند و مشغول‌ لهو و لعب‌ و بازي‌ گري‌ شدند سپس‌ ‌که‌ بزرگ‌ شدند و ‌به‌ پيري‌ بيافتند بهزار گونه‌ نكبت‌ و فقر و بيچارگي‌ دوچار مي‌شوند و چاره‌ ‌هم‌ ندارند.

خداوند متعال‌ ‌هم‌ ‌اينکه‌ دنيا ‌را‌ مدرسه‌ قرار داده‌ و معلمين‌ مثل‌ انبياء و ائمه‌ و علماء اعلام‌ ‌براي‌ تعليم‌ كمالات‌ بافراد بندگان‌ ‌با‌ حقوق‌ كافي‌ ‌که‌ مي‌گفتند اجر

جلد 13 - صفحه 482

‌ما نزد ‌خدا‌ ‌است‌ ‌از‌ ‌شما‌ متعلمين‌ توقع‌ اجر نداريم‌.

چنانچه‌ ‌اينکه‌ معلمين‌ و دبيرها و دكترها مي‌گويند: اجر ‌ما ‌با‌ دولت‌ ‌است‌ ‌از‌ ‌شما‌ توقع‌ نداريم‌، حال‌ ‌اگر‌ افراد بندگان‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ مدارس‌ الهيه‌ و نزد ‌اينکه‌ معلمين‌ نرفتند و اعتناء نكردند فرداي‌ قيامت‌ ‌که‌ دست‌ ‌آنها‌ ‌از‌ همه كار بريده‌ و ‌خود‌ ‌را‌ ‌به‌ شهوت‌ و هوي‌ پرستي‌ و لهويات‌ مشغول‌ كرده‌ بودند بهزار گونه‌ نكبت‌ و عذاب‌ دچار مي‌شوند و چاره‌ ‌هم‌ ندارند و همين‌ نحو ‌که‌ ‌از‌ كار افتاده‌ها ديگر نمي‌توانند ‌به‌ طفوليت‌ برگردند و ‌به‌ مدارس‌ روند ‌آنها‌ ‌هم‌ فرداي‌ قيامت‌ نمي‌توانند ‌به‌ دنيا برگردند و نزد انبياء و معلمين‌ تحصيل‌ كمال‌ كنند ‌اينکه‌ ‌است‌ مفاد ‌آيه‌ شريفه‌.

(أَ فَحَسِبتُم‌ أَنَّما خَلَقناكُم‌ عَبَثاً وَ أَنَّكُم‌ إِلَينا لا تُرجَعُون‌َ).

]

(آیه 115)- در این آیه از راهی دیگر، راهی بسیار مؤثر و آموزنده برای بیدار ساختن این گروه وارد بحث می‌شود و می‌گوید: «آیا گمان کردید که ما شما را بیهوده آفریده‌ایم، و به سوی ما بازگشت نخواهید کرد»؟! (أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ).

این جمله کوتاه و پر معنی یکی از زنده‌ترین دلائل رستاخیز و حساب و جزای اعمال را بیان می‌کند، و آن این که اگر راستی قیامت و معادی در کار نباشد زندگی دنیا عبث و بیهوده خواهد بود، زیرا زندگی این جهان با تمام مشکلاتی که دارد و با این همه تشکیلات و مقدمات و برنامه‌هایی که خدا برای آن چیده است اگر صرفا برای همین چند روز باشد بسیار پوچ و بی‌معنی می‌باشد.