آیه 11 سوره دخان

يَغْشَى النَّاسَ هذا عَذابٌ أَلِيمٌ «11»

يَغْشَى النَّاسَ‌: فراگيرد و احاطه نمايد همه مردمان را و ايشان چون مشاهده كنند گويند: هذا عَذابٌ أَلِيمٌ‌: اينست عذابى دردناك كه خداى تعالى بر ما گماشته.

تبصره: مفسرين را در اين آيه اقوالى است:

1- ابن مسعود روايت نموده چون قريش ايمان نمى‌آوردند و حضرت را اذيت بسيار نمودند، حضرت دعا نمودند خدايا سخت گردان اخذ و سخط خود را بر بنى مضر و سالهاى يوسف را بر ايشان تنگ گير. حق تعالى هفت سال قحط و غلا را بر ايشان مسلط نمود تا كار تنگى بجائى رسيد كه از غايت گرسنگى سگهاى مرده و استخوانهاى آنها را خوردند و سرگين و پشمهاى شتر را با خون ممزوج نموده مى‌خوردند و به جهت شدت گرسنگى به مرتبه‌اى چشمهاى ايشان خيره و تيره شد كه ميان خود و آسمان مثل دخان و غبار مى‌ديدند، و اگر با هم سخن مى‌گفتند كلام هم مى‌شنيدند اما يكديگر را نمى‌ديدند، و به سبب نيامدن باران، غبار بسيار از زمين برانگيخته مى‌شد و به شكل دود در نواحى و اقطار منتشر گرديد و آن را سنة الغبراء گفتند. عاقبت ابو سفيان با جمعى خدمت حضرت گفتند: تو ما را به صله رحم امر مى‌كنى و قوم تو به گرسنگى هلاك شدند، سوگند خوردند كه اگر دفع اين عذاب كنى ما ايمان آريم؛ حضرت به‌

جلد 12 - صفحه 14

زبان قوم دعا فرمود:

وَ الْكِتابِ الْمُبِينِ «2» إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ «3» فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ «4» أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ «5» رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ «6»

رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما إِنْ كُنْتُمْ مُوقِنِينَ «7» لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ يُحْيِي وَ يُمِيتُ رَبُّكُمْ وَ رَبُّ آبائِكُمُ الْأَوَّلِينَ «8» بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ يَلْعَبُونَ «9» فَارْتَقِبْ يَوْمَ تَأْتِي السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِينٍ «10» يَغْشَى النَّاسَ هذا عَذابٌ أَلِيمٌ «11»

ترجمه‌

سوگند بكتاب واضح روشن‌

همانا ما فرستاديم آنرا در شب با بركت و خيرى همانا ما بوديم بيم دهندگان‌

در آن تقدير شود هر كار درستى‌

بفرمانى از نزد ما همانا ما بوديم فرستندگان‌

براى بخشش از پروردگار تو همانا او است آن شنواى دانا

پروردگار آسمانها و زمين و آنچه ميان آن دو است اگر هستيد يقين كنندگان نيست‌

معبودى جز او زنده ميكند و ميميراند پروردگار شما و پروردگار پدران شما كه پيشينيانند

ولى آنها در شك ببازى مشغول ميباشند

پس انتظار كش روزى را كه مى‌آورد آسمان دود آشكارى را

كه فرا ميگيرد مردمان را اينست عذاب دردناك.

تفسير

خداوند متعال بعد از افتتاح سوره بلفظ حم كه بيان آن در سور سابقه شد قسم ياد فرموده بقرآن كه نوشته آشكار خدا و بيان كننده معارف حقّه حقيقيّه است كه ما نازل نموديم آنرا در شب با خير و بركتى كه آن شب قدر است يكجا در بيت المعمور كه مسجد ملائكه است در آسمان و بتدريج در ظرف مدّت بيست سال بر پيغمبر خود محمّد بن عبد اللّه صلّى اللّه عليه و اله و سلّم چون بناى ما بر اين بوده كه ميترسانديم بندگان خود را از اموريكه بايد از آن اجتناب نمايند از فعل‌

جلد 4 صفحه 621

حرام و ترك واجب و در آن شب خداوند تقدير ميفرمايد هر امرى را از خير و شرّ و خوب و بد و هر چه واقع شود در مدّت يك سال و از براى او است تغيير و تبديل و تقديم و تأخير در اجلها و روزيها و بلاها و مرضها و عوارض ديگر و زياد ميكند و كم مينمايد بر حسب مشيّت و اراده خود هر چه را بخواهد و بتوسط ولىّ زمان در خارج تحقّق مى‌يابد چنانچه از روايت مجمع از صادقين عليهما السّلام و روايت قمّى ره از آن دو و از امام كاظم عليه السّلام استفاده ميشود و در روايت كافى از امام باقر عليه السّلام امر حكيم كه در شب قدر نازل ميشود بيك حكم محكم كه اختلاف در آن بهيچ وجه روى ندهد تفسير شده و خدا ميفرمايد مقدّر ميشود هر امر محكمى در حاليكه امرى است از نزد ما چون بناى ما بر ارسال رسل و انزال كتب بوده و هست براى بخشش و بخشايش از جانب پروردگار بر بندگان و خداوند او است كه تمام ادعيه و اقوال مردم را ميشنود و بتمام حوائج و اعمال آنها دانا و خبير است او خالق و مربّى و نگهدار آسمانها و زمين و تمام موجودات ما بين آنها است و اگر مردم اهل تحصيل معرفت و يقين باشند باين تصديق نائل خواهند شد و كلمه رب در ربّ السّموات يا بدل است از رب در ربّك يا خبر است از مبتداء محذوف كه هو باشد و لذا برفع نيز قرائت شده و آن احسن است و معبود بحق منحصر در خدا است كه هميشه مى‌بينيد در كار است زنده ميكند و ميميراند چنانچه پيشينيان و پدران شما را بوجود آورد و ميراند و شما را پديد آورد و ميميراند ولى افسوس كه مردم نادان در شك و ترديد بسر ميبرند و در مقام تحصيل علم و معرفت نيستند و سرگرم بدنياى دو روزه و لهو و لعب كودكانه آن شده‌اند و از آخرت و عاقبت امرشان بى‌خبرند پس منتظر باش و بگو منتظر باشند روزى را كه در آسمان دودى آشكار گردد كه بين مشرق و مغرب را پر كند و چهل شبانه روز بماند و از آن دود مؤمن حالتى مانند زكام پيدا كند و كافر مانند مست گردد و دود از راه بينى و گوش و نشيمنش بيرون آيد و اين اوّلين علامت از علائم قيامت است كه در حديث نبوى ذكر شده و قريب به اين معنى را از امير المؤمنين عليه السّلام در جوامع نقل نموده و قمّى ره نقل فرموده اين وقتى است كه بيرون آيند از قبرها در رجعت فرو گيرد آنها را تاريكى پس گويند اين عذابى است دردناك و فرق در لغت حكم كردن و جدا

جلد 4 صفحه 622

نمودن است و اينجا تقدير و تفصيل اراده شده.

يَغشَي‌ النّاس‌َ هذا عَذاب‌ٌ أَلِيم‌ٌ «11»

‌که‌ ‌اينکه‌ دخان‌ فرو ميگيرد ناس‌ ‌را‌ ‌اينکه‌ ‌است‌ عذاب‌ دردناك‌.

و امّا موقع‌ دوّم‌ ‌در‌ دوره رجعت‌ ‌است‌ ‌که‌ كساني‌ ‌که‌ ‌از‌ كفّار و ظلمه‌ رجعت‌ ميكنند، ‌در‌ حديث‌ ‌از‌ ‌إبن‌ شهر آشوب‌ ‌که‌ ميگويد: روي‌ ‌عن‌ النّبي‌ّ (ص‌) و حديث‌ مفصّل‌ ‌است‌ و خلاصه ‌آن‌ ‌اينکه‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌اينکه‌ هايي‌ ‌که‌ رجعت‌ ميكنند ‌از‌ كفّار و ظالمين‌ ‌آن‌ قدر مبتلا بجوع‌ و گرسنگي‌ ميشوند ‌که‌ چشم‌ ‌آنها‌ تار ميشود، و باندازيي‌ ‌که‌ سگ‌هاي‌ مرده‌ و جيفه‌هاي‌ گنديده‌ و استخوانهاي‌ مردگان‌ ‌را‌ ميخورند حتّي‌ زنهاي‌ ‌آنها‌ اطفال‌ ‌خود‌ ‌را‌ ميخورند، و عالم‌ بنظر ‌آنها‌ دودي‌ ميآيد. لكن‌ ‌اينکه‌ حديث‌ اوّلا سند ندارد چون‌ ميگويد: روي‌ ‌عن‌ النّبي‌ّ، و ثانيا بسيار بعيد ‌است‌.

]

(آیه 11)- دودی که «تمام مردم را فرا می‌گیرد»! (یَغْشَی النَّاسَ).

و سپس به آنها گفته می‌شود: «این عذاب دردناک الهی است»! (هذا عَذابٌ أَلِیمٌ).

ج4، ص393

منظور از «دخان مبین» همان دود غلیظی است که در پایان جهان و در آستانه قیامت صفحه آسمان را می‌پوشاند، و نشانه فرا رسیدن لحظات آخر دنیا و سر آغاز عذاب الیم الهی برای ظالمان و مفسدان است.