آیه 11 سوره احقاف

وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا لَوْ كانَ خَيْراً ما سَبَقُونا إِلَيْهِ وَ إِذْ لَمْ يَهْتَدُوا بِهِ فَسَيَقُولُونَ هذا إِفْكٌ قَدِيمٌ «11»

وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا: و گفتند آنانكه كافر شدند، لِلَّذِينَ آمَنُوا: كسانى را كه ايمان آورده بودند، لَوْ كانَ خَيْراً: اگر بودى ايمان بهتر از كيش ما در نفع عاجل و سعادت آجل، ما سَبَقُونا إِلَيْهِ‌: پيشى نگرفتى بر ما و مسارعت نكردى به سوى اسلام، بلكه ما در آن سابق بودى، چه رتبه ما از ايشان بيشتر است. نزد بعضى آيه در باره رؤساى يهود، و نزد بعضى در حق فقراى اصحاب مانند عمار و صهيب و ابن مسعود نازل شده. قريش مى‌گفتند: اگر چيزى در اسلام بودى، اين فقرا بر ما سبقت نكردى. وَ إِذْ لَمْ يَهْتَدُوا بِهِ‌: و چون راه نيافتند و قبول هدايت ننمودند به قرآن، يا به جميع آنچه پيغمبر آورده، فَسَيَقُولُونَ هذا إِفْكٌ قَدِيمٌ‌:

پس زود باشد كه گويند اين دروغ كهنه است، يعنى پيشينيان نيز اين افترا كرده و مانند اين دروغ را گفته.

وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا لَوْ كانَ خَيْراً ما سَبَقُونا إِلَيْهِ وَ إِذْ لَمْ يَهْتَدُوا بِهِ فَسَيَقُولُونَ هذا إِفْكٌ قَدِيمٌ «11» وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتابُ مُوسى‌ إِماماً وَ رَحْمَةً وَ هذا كِتابٌ مُصَدِّقٌ لِساناً عَرَبِيًّا لِيُنْذِرَ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَ بُشْرى‌ لِلْمُحْسِنِينَ «12» إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ «13» أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ خالِدِينَ فِيها جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ «14» وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى‌ والِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَ إِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ «15»

ترجمه‌

و گفتند آنها كه كافر شدند بآنانكه ايمان آوردند اگر بود بهتر پيشى نميگرفتند بر ما بسوى آن و چون هدايت نشدند بآن پس زود است كه بگويند اين حكايات دروغى است از پيشينيان‌

و پيش از آن كتاب موسى است كه پيشوا و رحمت بود و اين كتابيست تصديق كننده با آنكه زبانى است عربى تا بيم دهد آنانرا كه ستم كردند و مژده باشد براى نيكوكاران‌

همانا آنانكه گفتند پروردگار ما خدا است پس ايستادگى كردند پس نيست ترسى بر آنان و نه ايشان اندوهگين ميشوند

آنگروه اهل بهشتند جاودانيان در آن بپاداش آنچه بودند كه ميكردند

و سفارش نموديم انسانرا نسبت به پدر و مادرش به نيكى كردن بارور گرديد او را مادرش بكراهت و دشوارى و نهادش بزحمت و دشوارى و باروريش و از شير گرفتنش سى ماه است تا چون برسد بكمال رشد خود و برسد به چهل سال گويد پروردگارا الهام فرما مرا كه شكر كنم نعمت تو را كه انعام فرمودى بر من و بر پدر و مادرم و اينكه بجا آورم كار نيكى كه بپسندى آنرا و مقرّر فرما صلاح را براى من در اولادم همانا من بازگشتم بسوى تو و همانا من از منقادانم.

تفسير

جماعت يهود يا مشركين مكّه باهل ايمان گفتند يا در باره آنها با خودشان صحبت كردند كه اگر ايمان يا قرآن خوب و مفيد بود مردمان‌

جلد 4 صفحه 650

فرومايه پست سبقت نميگرفتند بقبول بر ما و گفته‌اند مقصود يهود عبد اللّه بن سلام و امثال او بودند كه اسلام آورده بودند و در آيات سابقه ذكر شد و خداوند در ردّ آنها فرموده چون قابل هدايت نبودند اين سخن را گفتند و پس از اين خواهند گفت قرآن بيش از يك افسانه دروغ قديمى نيست با آنكه قبل از قرآن تورية حضرت موسى پيشوا و مقتدا و نور و رحمت براى مردم بود و فعلا اين قرآن اصول معارفش با آن موافق و تصديق كننده است كتب سماوى قبل را و بزبان عربى فصيح نازل شده براى آنكه بيم دهد ستمكاران را از عذاب و مژده دهد نيكوكاران را بثواب و تخصيص تورية بذكر از بين كتب سماوى شايد بملاحظه بودن روى سخن به يهود باشد يا كثرت افرادشان در عربستان با آنكه مشركين مكّه از آن اعراض نمودند و يهود كاملا بآن عمل ننمودند و كسانيكه در مقام علم موحّد و متوكّل بخدا شدند و در وادى عمل استقامت و ثبات قدم بخرج دادند و منحرف از جادّه شرع نشدند گفته‌اند در آخرت ترس و بيمى از آتيه و حزن و اندوهى از گذشته ندارند و بنظر حقير در دنيا هم ندارند چون كسيكه ميداند خدا را دارد از كه ترس دارد و از چه غم دارد و كلمه ثمّ براى تراخى رتبه عمل از علم است خدا فرموده آنگروه مصاحب و ملازم و مخلّد و مؤبّد در بهشتند به استحقاق جزاى اعمالشان در چند روز دنيا و در ذيل اين آيه شمه‌ئى در سوره حم سجده گذشت و توصيه و سفارش فرمود خداوند در آيات عديده بفرزندان آدم عليه السّلام كه بپدر و مادر خود احسان و نيكى كنند و در مجمع از امير المؤمنين عليه السّلام نقل نموده كه حسنا قرائت فرموده است يعنى براى آن دو كار خوب انجام دهند و شرح اين قسمت در اوائل سوره بقره و غيره گذشته است و چون حقّ مادر ظاهرا زيادتر و رعايت او لازم‌تر است خداوند شمه‌ئى از زحمات او را تذكر داده كه مادر بعنف و مشقّت او را از شش ماه تا نه ماه در شكم خود حمل كرده و بعد از آن بزحمت و سختى او را وضع نموده و بعدا شير داده در دو سال كه با مدّت اقلّ حمل سى ماه ميشود و الّا زيادتر تا آنكه چون بحدّ بلوغ و رشد و كمال جسمى برسد و از آن بكمال عقل و ادراك معانى فائز گردد كه چهل سال است از خدا بخواهد كه توفيق شكر نعمت خود را بر او و بر پدر و مادرش باو بدهد و آنكه موفّق فرمايد او را بأعمال صالحه‌

جلد 4 صفحه 651

كه مرضىّ خدا باشد و بخواهد از خدا كه بر نفع او اولاد صالح باو عنايت فرمايد يا پاره‌ئى از اولاد او را بصلاح و تقوى آراسته فرمايد و از معاصى يا ذكر غير خدا توبه كند و منقاد و مطيع اوامر حق باشد و با خلاص در اين راه قدم بردارد و در چند روايت معتبره اين آيات با ولادت حضرت سيد الشهداء (ع) شش ماهه و مقرّر شدن ائمه عليهم السلام در ذريّه او و محزون شدن حضرت زهرا سلام اللّه عليها در حين حمل و وضع آنحضرت از شنيدن خبر شهادتش تطبيق شده و در بعضى تصريح بنزول در باره آنحضرت شده است و در خصال از امام صادق عليه السّلام بلوغ اشدّ بسى و سه سال و تكميل آن بچهل سال تحديد شده و فرموده از چهل و يك سال شروع بنقص ميشود و از پنجاه ببعد مانند كسى است كه در حال جان كندن باشد.

وَ قال‌َ الَّذِين‌َ كَفَرُوا لِلَّذِين‌َ آمَنُوا لَو كان‌َ خَيراً ما سَبَقُونا إِلَيه‌ِ وَ إِذ لَم‌ يَهتَدُوا بِه‌ِ فَسَيَقُولُون‌َ هذا إِفك‌ٌ قَدِيم‌ٌ «11»

جلد 16 - صفحه 141

و گفتند كساني‌ ‌که‌ كافر شدند بكساني‌ ‌که‌ ايمان‌ آوردند ‌که‌ ‌اگر‌ ‌اينکه‌ دين‌ اسلام‌ خوب‌ ‌بود‌ و ‌اينکه‌ قرآن‌ و ‌رسول‌ ‌از‌ طرف‌ ‌خدا‌ آمده‌ بودند سبقت‌ نميگرفتند ‌بر‌ مادر ايمان‌ باو و چون‌ هدايت‌ نشدند ‌اينکه‌ كفار باين‌ دين‌ و باين‌ قرآن‌ زود ‌باشد‌ ‌که‌ بگويند ‌اينکه‌ افك‌ پيشينيان‌ ‌است‌.

وَ قال‌َ الَّذِين‌َ كَفَرُوا لِلَّذِين‌َ آمَنُوا بنحو تخاطب‌ نيست‌ ‌که‌ بمؤمنين‌ بگويند بلكه‌ پيش‌ ‌خود‌ مي‌گفتند ‌که‌ ‌اينکه‌ مؤمنين‌ اشتباه‌ و خطاء بزرگي‌ كردند زيرا لَو كان‌َ خَيراً و ‌از‌ جانب‌ ‌خدا‌ ‌بود‌ و حق‌ ‌بود‌ و فرستاده ‌او‌ ‌بود‌.

ما سَبَقُونا إِلَيه‌ِ ‌ما سزاوارتر بوديم‌ بايمان‌ باو زودتر ايمان‌ مي‌آورديم‌ زيرا ‌اينکه‌ پيغمبر ‌از‌ قريش‌ ‌است‌ و خويشاوند ‌ما ‌است‌، و تعبير بلو امتناعيه‌ ‌براي‌ ‌اينکه‌ ‌است‌ ‌که‌ ميگفتند: هيچگونه‌ خيري‌ ‌در‌ ‌او‌ نيست‌ و ‌اينکه‌ قول‌ كفار و مشركين‌ ‌براي‌ ‌اينکه‌ ‌بود‌ ‌که‌ ديدند ‌از‌ مدينه‌ فوج‌ فوج‌ انصار مي‌آمدند و بشرف‌ اسلام‌ مشرف‌ مي‌شدند و اصرار بليغ‌ داشتند ‌که‌ حضرت‌ تشريف‌ ببرد مدينه‌ و حضرت‌ ميفرمود ‌تا‌ دستور الهي‌ نرسد نميتوانم‌ بيايم‌.

وَ إِذ لَم‌ يَهتَدُوا بِه‌ِ باين‌ قرآن‌ هدايت‌ نشدند فَسَيَقُولُون‌َ ‌پس‌ ناچار ميگويند.

هذا إِفك‌ٌ قَدِيم‌ٌ ‌يعني‌ ‌اينکه‌ دروغ‌ها و افتراها تازگي‌ ندارد پيش‌ ‌از‌ ‌ما ‌هم‌ بسيار آمدند و گفتند ‌ما پيغمبريم‌ و كتاب‌ داريم‌ مثل‌ موسي‌ و عيسي‌ و ساير مدعيان‌ نبوت‌ ‌اينکه‌ پيغمبر ‌هم‌ ‌از‌ ‌آنها‌ ياد گرفته‌ دعوي‌ نبوت‌ ميكند و ميگويد ‌اينکه‌ كتاب‌ خداست‌ و ‌ما بتمام‌ ‌آنها‌ كافر هستيم‌ چنانچه‌ ‌در‌ ‌آيه‌ شريفه‌ ‌است‌: فَلَمّا جاءَهُم‌ُ الحَق‌ُّ مِن‌ عِندِنا (‌الي‌ ‌قوله‌) وَ قالُوا إِنّا بِكُل‌ٍّ كافِرُون‌َ قصص‌ ‌آيه‌ 48.

]

اشاره

(آیه 11)

شأن نزول:

هنگامی که اسلام از طرف قشرهای فقیر و بادیه نشین و تهیدست بسرعت مورد استقبال قرار گرفت چرا که هم منافع نامشروعی نداشتند که به خطر بیفتد، و هم مغز آنها از باد غرور انباشته نبود، و هم قلبهائی پاکتر از قشر مرفّه و عیّاش و هوسباز داشتند.

مغروران مستکبر گفتند: این چه آئینی است که پیروانش انبوهی بادیه نشین فقیر و تهیدست و کنیزان و بردگانند؟ اگر مکتب معقولی بود هرگز نباید افراد سطح پائین و منحط اجتماع از آن استقبال کنند اما ما که در سطح بالا قرار داریم و چشم و چراغ جامعه هستیم عقب بمانیم! این آیه و سه آیه بعد از آن نازل شد و به آنها پاسخ داد.

تفسیر:

شرط پیروزی، ایمان و استقامت است- قرآن همچنان اعمال و گفتار کافران و انحرافات آنها را مورد بحث و بررسی و نکوهش قرار می‌دهد، نخست به این گفتار غرور آمیز و دور از منطق آنها اشاره کرده، می‌گوید: «کافران در باره مؤمنان چنین گفتند: اگر ایمان و اسلام چیز خوبی بود هرگز آنها بر ما پیشی نمی‌گرفتند»! (وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا لَوْ کانَ خَیْراً ما سَبَقُونا إِلَیْهِ).

اینها یک مشت افراد فقیر و بی‌سر و پا، روستائی و برده و کم معرفتند! چگونه ممکن است آنها حق را بفهمند و به آن اقبال کنند، ولی ما چشم و چراغهای این جامعه از آن غافل و بی‌خبر بمانیم؟! لذا در پایان آیه با این تعبیر لطیف به آنها پاسخ داده، می‌گوید: «چون خود آنها به وسیله قرآن هدایت نشدند به زودی می‌گویند: این یک دروغ قدیمی است»! (وَ إِذْ لَمْ یَهْتَدُوا بِهِ فَسَیَقُولُونَ هذا إِفْکٌ قَدِیمٌ).

یعنی آنها نخواسته‌اند به وسیله قرآن هدایت شوند، نه این که هدایت قرآن کمبودی داشت.