آیه 104 سوره اسراء

وَ قُلْنا مِنْ بَعْدِهِ لِبَنِي إِسْرائِيلَ اسْكُنُوا الْأَرْضَ فَإِذا جاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ جِئْنا بِكُمْ لَفِيفاً (104)

وَ قُلْنا مِنْ بَعْدِهِ‌: و گفتيم پس از غرق شدن. لِبَنِي إِسْرائِيلَ‌: مر فرزندان يعقوب را كه: اسْكُنُوا الْأَرْضَ‌: ساكن شويد در زمينى كه ايشان مى‌خواستند شما را از آن بيرون كنند. فَإِذا جاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ: پس چون آمد وعده آخرت، يعنى قيامت كه شود. جِئْنا بِكُمْ لَفِيفاً: بياريم شما و ايشان را به محشر در حالتى كه جماعتى آميخته باشيد با هم، پس حكم فرمائيم ميان شما به تميز سعداء از اشقياء. مجاهد گفته‌ «2»: مراد وعده آخرت نزول عيسى عليه السّلام باشد از آسمان، بنابراين آيه شريفه دليل است بر صحت رجعت.

«1» تفسير برهان، جلد 2، صفحه 452 و تفسير قمى جلد 2، صفحه 29.

«2» مجمع البيان، جلد 3، صفحه 444.

جلد 7 - صفحه 455

تتمّه: حق تعالى قصه موسى و فرعون را در اين مقام براى تسليه خاطر مبارك حضرت نبوى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ايراد فرموده و مى‌فرمايد: اگرچه كفار قريش تو را از مكه اخراج كردند، قبل از اين فرعون در صدد اخراج موسى شد، ما او و قومش را مستأصل گردانيديم و مصر به ايشان داديم؛ پس تو را نيز بر دشمنان ظفر دهيم و نعمت خود را بر تو تمام كنيم، و اين وعده منجر شد به فتح مكه و غلبه بر مشركان.

وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسى‌ تِسْعَ آياتٍ بَيِّناتٍ فَسْئَلْ بَنِي إِسْرائِيلَ إِذْ جاءَهُمْ فَقالَ لَهُ فِرْعَوْنُ إِنِّي لَأَظُنُّكَ يا مُوسى‌ مَسْحُوراً (101) قالَ لَقَدْ عَلِمْتَ ما أَنْزَلَ هؤُلاءِ إِلاَّ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ بَصائِرَ وَ إِنِّي لَأَظُنُّكَ يا فِرْعَوْنُ مَثْبُوراً (102) فَأَرادَ أَنْ يَسْتَفِزَّهُمْ مِنَ الْأَرْضِ فَأَغْرَقْناهُ وَ مَنْ مَعَهُ جَمِيعاً (103) وَ قُلْنا مِنْ بَعْدِهِ لِبَنِي إِسْرائِيلَ اسْكُنُوا الْأَرْضَ فَإِذا جاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ جِئْنا بِكُمْ لَفِيفاً (104) وَ بِالْحَقِّ أَنْزَلْناهُ وَ بِالْحَقِّ نَزَلَ وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاَّ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً (105)

ترجمه‌

و همانا بتحقيق داديم موسى را نه نشانه آشكار پس بپرس از بنى‌

جلد 3 صفحه 397

اسرائيل وقتى كه آمد نزد آنها پس گفت باو فرعون همانا من گمان ميكنم تو را اى موسى جادو كرده شده‌

گفت بتحقيق دانستى نفرستاده اينها را مگر پروردگار آسمان و زمين كه موجبات بصيرتند و همانا من گمان ميكنم تو را اى فرعون هلاك كرده شده‌

پس خواست كه پراكنده كند آنها را از زمين پس غرق كرد يمش و هر كه را با او بود تمامى‌

و گفتيم پس از او مر بنى اسرائيل را كه ساكن شويد در آنزمين و چون بيايد موعد آخرت آوريم شما را آميخته بيكديگر

و بحق فرستاديم آنرا و بحقّ فرود آمد و نفرستاديم تو را مگر آن كه مژده دهنده باشى و بيم دهنده.

تفسير

خداوند بحضرت موسى عليه السّلام معجزات عليه السّلام معجزات بسيارى عنايت فرمود كه در كتب تواريخ و سير انبيا ذكر شده و احكام زيادى آنحضرت آورد كه در تورية و غيره مذكور است و از ميان آنها نه معجزه و حكم ممتاز بوضوح تامّ و مصلحت تامّه بوده كه در اين آيه اشاره بآن شده است و در خصال و قمّى ره از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه آن معجزات عصا و يد بيضاء و طوفان و بحر و حجر و جراد و قمّل و ضفادع و دم است و اينها در روايت قمّى و عيّاشى رحمهما اللّه از امام باقر عليه السّلام نيز نامبرده شده و در قرب الاسناد از امام كاظم عليه السّلام بجاى طوفان و حجر رفع طور و منّ و سلوى كه آن دو يك آيه است ذكر گرديده و هر يك از اين معجزات بنحو تفصيل در سوره بقره و اعراف و غيره بيان شده است و در مجمع نقل نموده كه مردى يهودى از حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم سؤال نمود از اين آيات حضرت فرمود آن آيات اين بود كه بخدا شرك نياورند و اسراف نكنند و زنا ننمايند و قتل نفس ننمايند مگر بحقّ و سعايت نكنند از بى‌گناهى نزد سلطان كه كشته شود و سحر ننمايند و ربا نخورند و زن عفيفه را متّهم بزنا نكنند و در جنگ پشت بلشكر براى فرار ننمايند و مخصوص به بنى اسرائيل آن بود كه در روز شنبه تجاوز از احكام آنروز ننمايند آن يهودى بعد از شنيدن جواب دست حضرت را بوسيد و اسلام آورد و بنابراين مراد از آيات احكام است باعتبار دلالت احكام متقنه مفيده بحال بشر بر وجود شارع عالم حكيم و سعادت كسانى كه بآنها عمل ميكنند و منافى با روايات سابقه نيست چون هر كدام از جهتى آيتند و تفاوت در ظاهر و باطن و محسوس و معقول است و خداوند به پيغمبر خود بعد از اخبار از اين امر فرموده پس سؤال كن از بنى اسرائيل كه در زمان تو

جلد 3 صفحه 398

وجود دارند و ميدانند احوال حضرت موسى را وقتى كه آورد آن آيات را و اظهار فرمود آن معجزات را براى آنها تا بيان كنند وقايع را در حضور اهل شرك و معلوم شود كه چنانچه فرعونيان آن معجزات را ديدند و حمل بر سحر نمودند اگر تو هم هر چه اهل شرك بخواهند بكنى باز حمل بر سحر و شعبده خواهند نمود و پس از اينجمله كه معترضه است نقل فرموده جواب فرعون را كه گفت بحضرت موسى من گمان ميكنم تو را اى موسى مرديكه سحر نموده‌اند او را و ديوانه و مخبّط شده و مخالف با افكار عامّه سخن ميگويد و بعضى مسحور را بمعناى ساحر دانسته‌اند مانند مشئوم و ميمون كه بمعناى شائم و يا من است و بنابراين آيات حمل بر سحر شده صريحا و بمعناى اوّل ضمنا چون نوعا كسانى كه در سحر كار مى‌كنند سحر زده و مخبّط ميشوند لذا حضرت موسى در جواب فرمود تحقيقا تو ميدانى اين آيات را نفرستاده است مگر خدا كه موجب بصيرت تو باشد و تصديق نمائى نبوّت مرا ولى تو از باب عناد حمل بر سحر مينمائى و من گمان ميكنم تو را محروم از هر خير و مشرف بهلاك و اينكه تعبير بگمان فرمود با آن كه ميدانست براى مقابله با كلام او بود و بعضى علمت بصيغه متكلّم قرائت نموده‌اند و مؤيّد آن روايتى است كه در مجمع از امير المؤمنين عليه السّلام نقل نموده كه در اين كلمه فرمود و اللّه آن دشمن خدا ندانست ولى موسى عليه السّلام دانست پس فرمود لقد علمت چنانچه مؤيّد قرائت مشهور روايت قمّى ره از امام باقر عليه السّلام است كه فرمود فرعون اراده كرد كه بنى اسرائيل را بيرون كند با آن كه او و قومش ميدانستند كه آن آيات را خدا فرستاده پس فرعون خواست كه بخوارى موسى عليه السّلام و قومش را از زمين مصر بيرون كند و مستأصل نمايد و خداوند عكس العمل آن را در باره فرعون و اتباعش اجرا فرمود و تمامى غرق شدند بتفصيلى كه در اوائل سوره بقره ذكر شد و حكم شد كه بنى- اسرائيل در همان زمين كه جايگاه آنها بود بعد از هلاك فرعون و اتباعش سكونت نمايند و فرمود چون روز قيامت برسد همه مخلوط بيكديگر محشور شويد و خداوند ميان شما و دشمنانتان بعدالت حكم خواهد فرمود و نيز خداوند قرآن را براستى و درستى و غرض صحيح بر وفق حكمت و مصلحت عامّه تامّه نازل فرموده و احكام آن راست و درست و صحيح و متين و بر طبق حكمت و مصلحت است‌

جلد 3 صفحه 399

و با وجود چنين كتابى كه خود شاهد صدق خود است آورنده آن احتياجى باعجاز ندارد علاوه بر آنكه وظيفه پيغمبر فقط بشارت اهل ايمان بثواب و اهل طغيان بعقاب است و هدايت و ضلالت و سعادت و شقاوت بتقدير الهى است چنانچه در آيات سابقه بيان شد ..

وَ قُلنا مِن‌ بَعدِه‌ِ لِبَنِي‌ إِسرائِيل‌َ اسكُنُوا الأَرض‌َ فَإِذا جاءَ وَعدُ الآخِرَةِ جِئنا بِكُم‌ لَفِيفاً (104)

و گفتيم‌ ‌از‌ ‌بعد‌ ‌از‌ هلاكت‌ فرعون‌ و قوم‌ ‌او‌ ‌از‌ ‌براي‌ بني‌ اسرائيل‌ ‌که‌ ساكن‌ شويد و تصرف‌ كنيد تمام‌ اراضي‌ فرعون‌ ‌را‌ و مملكت‌ مصر ‌را‌ زماني‌ ‌که‌ وعده‌ آخرت‌ آمد تمام‌ ‌شما‌ و ‌آنها‌ زنده‌ ميشويد و ‌در‌ محشر ‌شما‌ ‌را‌ مياوريم‌ وَ قُلنا مِن‌ بَعدِه‌ِ ممكن‌ ‌است‌ مرجع‌ ضمير فرعون‌ ‌باشد‌ ‌يعني‌ ‌بعد‌ ‌از‌ هلاكت‌ فرعون‌ و ممكن‌ ‌است‌ غرق‌ ‌باشد‌

جلد 12 - صفحه 318

و ‌اينکه‌ اقرب‌ ‌است‌ زيرا بنا ‌بر‌ احتمال‌ اوّل‌ انسب‌ بنظر ميايد ضمير جمع‌ ‌من‌ بعدهم‌ (لبني‌ اسرائيل‌) بتوسط وحي‌ الهي‌ بحضرت‌ موسي‌ و الّا بلا واسطه‌ بني‌ اسرائيل‌ قابليّت‌ خطاب‌ ندارند و ممكن‌ ‌است‌ مراد ‌از‌ قول‌ اراده‌ ‌باشد‌ ‌که‌ چنين‌ اراده‌ كرديم‌ چنانچه‌ ميفرمايد إِذا أَرادَ شَيئاً أَن‌ يَقُول‌َ لَه‌ُ كُن‌ فَيَكُون‌ُ يس‌ آيه 80.

و ‌در‌ مقام‌ ‌خود‌ گفته‌ايم‌ ‌که‌ بمجرّد اراده‌ ايجاد ميفرمايد و احتياج‌ بكلمه‌ كن‌ ‌هم‌ ندارد و مراد ‌از‌ اراده‌ علم‌ بصلاح‌ ‌است‌ چنانچه‌ حكمت‌ علم‌ بمصلحت‌ ‌است‌ اسكُنُوا الأَرض‌َ ‌با‌ كمال‌ اطمينان‌ ‌که‌ ‌از‌ چنگال‌ فرعونيان‌ نجات‌ پيدا كرديد چنانچه‌ ميفرمايد وَ إِذ أَنجَيناكُم‌ مِن‌ آل‌ِ فِرعَون‌َ يَسُومُونَكُم‌ سُوءَ العَذاب‌ِ يُقَتِّلُون‌َ أَبناءَكُم‌ وَ يَستَحيُون‌َ نِساءَكُم‌ اعراف‌ آيه 141.

و ميفرمايد يا بَنِي‌ إِسرائِيل‌َ قَد أَنجَيناكُم‌ مِن‌ عَدُوِّكُم‌ طه‌ آيه 82 فَإِذا جاءَ وَعدُ الآخِرَةِ دنيا فاني‌ شود و آخرت‌ برپا گردد روز رستخيز جِئنا بِكُم‌ لَفِيفاً لف‌ّ بمعني‌ پيچيده‌ ‌شده‌ ‌است‌ و جمع‌ متفرق‌ ‌که‌ تمام‌ جن‌ّ و انس‌ و ملك‌ ‌در‌ يك‌ صحرا جمع‌ ميشوند و ‌هر‌ يك‌ بجزاء ‌خود‌ ميرسند.

]

(آیه 104)- «و بعد از آن به بنی اسرائیل گفتیم: در این سرزمین [مصر و شام] ساکن شوید» (وَ قُلْنا مِنْ بَعْدِهِ لِبَنِی إِسْرائِیلَ اسْکُنُوا الْأَرْضَ).

«اما هنگامی که وعده آخرت فرا رسد همه شما را دسته جمعی (به آن دادگاه عدل) می‌آوریم» (فَإِذا جاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ جِئْنا بِکُمْ لَفِیفاً).