آیه 1 سوره مسد

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

تَبَّتْ يَدا أَبِي لَهَبٍ وَ تَبَّ «1»

تَبَّتْ يَدا أَبِي لَهَبٍ‌: خاسر و هالك [باد] هر دو دست ابى لهب. روايت است كه به هر دو دست، سنگى برداشت. خواست كه بر آن حضرت اندازد، در همان حال حق تعالى اين سوره نازل فرمود: هلاك و نابود باد دنيا و عقباى او يا هر دو دست او خالى باد از خير، وَ تَبَ‌: و هلاك و نابود شد ابو لهب و به عذاب ابدى گرفتار گرديد. به سبب شدت او با پيغمبر، خدا او را نفرين نمود.

از طارق عبد اللّه منقول است: اول اسلام روزى در بازار ذى المجار مى‌رفتم. جوانى را ديدم با حلّه سرخ به زبان فصيح و بليغ مى‌گفت، «قولوا لا اله الّا اللّه تفلحوا». شخصى را ديدم. سنگ بر او مى‌انداخت. پاشنه و كعب مبارك او را خونين كرده بود. پرسيدم چه كسانند. يكى گفت آن جوان كه لباس سرخ دارد، حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم قرشى است كه خلق را به يگانگى خداى آسمان دعوت مى‌كند و آنكه در عقب او سنگ مى‌زند، و تكذيبش مى‌كند، عم او ابو لهب است و اكثر صناديد قريش را با خود در اين قضيه متفق نموده‌ «1». ابن مسعود روايت نموده كه چون ابو لهب را از جهنم و انواع عذاب ترسانيدند، گفت اگر آنچه مى‌گوئى حق است، من فردا به مال و فرزند خود را از جهنم باز خرم و خلاص يابم. حق تعالى رد قول او كرده، فرمود. «2»

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

تَبَّتْ يَدا أَبِي لَهَبٍ وَ تَبَّ «1» ما أَغْنى‌ عَنْهُ مالُهُ وَ ما كَسَبَ «2» سَيَصْلى‌ ناراً ذاتَ لَهَبٍ «3» وَ امْرَأَتُهُ حَمَّالَةَ الْحَطَبِ «4»

فِي جِيدِها حَبْلٌ مِنْ مَسَدٍ «5»

ترجمه‌

زيانكار و نابود باد دو دست ابو لهب و زيانكار و نابود شد

دفع عذاب نكند از او مالش و آنچه كسب نموده‌

زود باشد كه داخل شود در آتشى داراى شعله سوزان‌

و زن او هيزم كش بوده‌

در گردن او ريسمانى است از ليف خرماى محكم تابيده شده.

تفسير

در مجمع از ابن عباس نقل نموده كه چون پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از طرف خداوند مأمور شد بدعوت اقارب و عشيره خود بتوحيد بكوه صفا بر آمد و آنها را بصوت بلند طلبيد پس قريش گرد او جمع شدند و گفتند چه روى داده براى تو فرمود اگر من بشما خبر دهم كه دشمنى بشما رو آورده و بزودى بر شما دست مى‌يابد از من قبول ميكنيد گفتند بلى فرمود پس من ميترسانم شما را از عذاب اليمى كه متوجه بشما است پس ابو لهب گفت هلاكت باد بر تو ما را براى اين جمع نمودى پس اين سوره نازل شد و ظاهرا مفاد آن آنست كه زيانكار و هلاك شد بتمام قواء ابو لهب اگر دو دست كنايه از قواء باشد يا در دنيا و آخرت اگر اشاره بآن دو باشد چون تباب زيانى است كه منجرّ بهلاكت شود و بعضى گفته‌اند مراد از دو دست خود شخص است مانند قول خداوند لا تلقوا بأيديكم الى التّهلكه يعنى ميندازيد خودتان را بهلاكت و ثانيا تأكيد فرموده آنرا بقول خود و تب يا ثانيا خبر داده از هلاكت او و اوّلا نفرين فرموده بوده يا هر دو نفرين است و در هر حال از او بنحو اكمل جواب گوئى شده و او عموى پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم پسر عبد المطّلب است ولى كاملا با آن حضرت دشمنى نمود و با قريش موافقت كرد در تصميم بقتل حضرت و مال بسيار

جلد 5 صفحه 451

داشت و گفته‌اند گفته بود اگر جهنّمى كه محمّد ميگويد راست باشد از مال خود فدا ميدهم و نجات مى‌يابم و لذا خداوند فرموده دفع عذاب نميكند از او مال او و آنچه را كسب نموده از زخارف دنيا و اولاد در وقت مرگ و گفته شده كه او بمرض عدسه كه ظاهرا نوعى از آبله است بعد از چند روز از واقعه بدر مرد و سه روز نعش او زمين ماند براى آنكه عفونت داشت و كسى نزديك باو نميشد تا بالاخره چند نفر مزدور متصدّى دفن او شدند و قمّى ره نقل نموده كه نام او عبد مناف بود و چون مناف نام بتى بود كه ميپرستيدند آنرا خداوند كنيه براى او قرار داد و مراد از تبّت يدا ابى لهب خسارت او است در اجتماع با قريش در دار النّدوه و بيعت با آنها در قتل پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و بعدا داخل ميشود در آتشى كه داراى شعله خالص است پس ميسوزاند او را و زن او خواهر ابو سفيان دختر صخر امّ جميل نام داشت و او بر ضرر پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نمّامى ميكرد و اخبار آن حضرت را بكفّار ميرساند و از اين راه هيزم براى آتش جهنّم تهيّه مينمود و شوهر خود را وادار بر اذيّت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ميكرد و گناهان آنها را بدوش ميكشيد و باين لحاظ خداوند او را حمّالة الحطب خوانده و ظاهرا خبر كانت محذوف است و برفع نيز قرائت شده است و بعضى گفته‌اند خار و خاشاك جمع آورى ميكرد و مى‌بست و حمل مينمود و در شب سر راه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم منتشر و پراكنده ميكرد كه پاى مبارك و اصحاب را مجروح نمايد و خداوند فرموده در گردن او روز قيامت ريسمانى است از مفتول آتشين و بعضى گفته‌اند مراد همان ريسمانى است كه از ليف درخت خرما يا برگ آن محكم تافته بودند و با آن خار و خاشاك ميكشيد و بگردن مى‌افكند و سر راه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ميريخت با آنكه ثروتمند بود و خداوند خواسته باين بيان بخل و پستى او را اثبات فرمايد و از حديث قرب الاسناد در آيات نبوّت كه از امام كاظم عليه السّلام نقل نموده استفاده ميشود كه آن ملعونه بعد از نزول اين سوره سنگى برداشت و آمد كه به پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بزند و حضرت با ابو بكر يكجا نشسته بودند و او ابو بكر را ديد و پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را نديد و از ابو بكر سؤال نمود كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كجا است و او جواب داد خدا ميداند چون قبلا پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم باو فرموده بود كه او مرا نخواهد ديد و بعد از قرائت اين سوره لعن بر ابو لهب وارد است لعنة اللّه عليه.

جلد 5 صفحه 452

بِسم‌ِ اللّه‌ِ الرَّحمن‌ِ الرَّحِيم‌ِ

تَبَّت‌ يَدا أَبِي‌ لَهَب‌ٍ وَ تَب‌َّ «1»

تبت‌ ‌از‌ تباب‌ ‌است‌ بمعني‌ هلاكت‌ و تتبيب‌ چنانچه‌ ميفرمايد: فَما أَغنَت‌ عَنهُم‌ آلِهَتُهُم‌ُ الَّتِي‌ يَدعُون‌َ مِن‌ دُون‌ِ اللّه‌ِ مِن‌ شَي‌ءٍ لَمّا جاءَ أَمرُ رَبِّك‌َ وَ ما زادُوهُم‌ غَيرَ تَتبِيب‌ٍ هود ‌آيه‌ 101، و ميفرمايد: وَ ما كَيدُ فِرعَون‌َ إِلّا فِي‌ تَباب‌ٍ مؤمن‌ ‌آيه‌ 37. و هلاكت‌ ‌را‌ نسبت‌ بدو دست‌ ابي‌ لهب‌ ميدهد ‌که‌ ميفرمايد:

تَبَّت‌ يَدا أَبِي‌ لَهَب‌ٍ ‌براي‌ ‌اينکه‌ ‌است‌ ‌که‌ ظلم‌هايي‌ ‌که‌ نسبت‌ بحضرت‌ رسالت‌ كرد اكثر بدستهاي‌ ‌او‌ ‌بود‌ بالاخص‌ موقعي‌ ‌که‌ عبا بگردن‌ حضرت‌ انداختند ‌آن‌ قدر فشار دادند ‌که‌ نفس‌ ‌در‌ سينه مبارك‌ حضرت‌ حبس‌ شد و حضرت‌ روي‌ زمين‌ افتاد خيال‌ كردند حضرت‌ ‌از‌ دنيا رفته‌، و ظلم‌هاي‌ ديگر. و هلاكت‌ دست‌ باين‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌آنها‌ ‌را‌ غل‌ ميكنند بگردن‌، و ‌در‌ دنيا ‌از‌ كار افتادن‌ دست‌ ‌است‌ چنانچه‌ يهود گفتند: وَ قالَت‌ِ اليَهُودُ يَدُ اللّه‌ِ مَغلُولَةٌ غُلَّت‌ أَيدِيهِم‌ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَل‌ يَداه‌ُ مَبسُوطَتان‌ِ يُنفِق‌ُ كَيف‌َ يَشاءُ مائده‌

جلد 18 - صفحه 256

‌آيه‌ 64.

و ابي‌ لهب‌ پسر ‌عبد‌ المطلب‌ عم‌ پيغمبر اكرم‌ بوده‌ و اعلي‌ عدو ‌آن‌ حضرت‌ ‌بود‌ و زوجه ‌او‌ ام‌ جميل‌ دختر حرب‌ خواهر ابي‌ سفيان‌ ‌بود‌، بعضي‌ گفتند: ابي‌ لهب‌ كنيه‌ ‌او‌ بوده‌ و نام‌ ‌او‌ ‌عبد‌ العزي‌ بوده‌ و چون‌ عزي‌ اسم‌ يكي‌ ‌از‌ اصنام‌ قريش‌ ‌است‌ لذا خداوند ‌به‌ كنيه‌ ذكر فرموده‌، و بعضي‌ گفتند: نام‌ ديگر ‌از‌ اصنام‌ ‌را‌ داشته‌ لكن‌ تحقيق‌ ‌اينکه‌ ‌است‌ ‌که‌ ابي‌ لهب‌ اسم‌ ‌او‌ بوده‌ زيرا حضرت‌ ‌عبد‌ المطلب‌ نام‌ فرزندش‌ ‌را‌ ‌عبد‌ العزي‌ نميگذارد چنانچه‌ نام‌ پدر حضرت‌ رسالت‌ ‌را‌ ‌عبد‌ اللّه‌ گذارده‌ و پدر امير المؤمنين‌ ‌که‌ ابي‌ طالب‌ ‌باشد‌ عمران‌ گذارده‌، و ابي‌ لهب‌ ‌او‌ ‌را‌ گفتند: ‌براي‌ ‌اينکه‌ ‌بود‌ ‌که‌ ‌در‌ مورد غيظ و غضب‌ صورتش‌ برافروخته‌ ميشد مثل‌ آتش‌ ‌که‌ شعله‌ور گردد ‌که‌ ميفرمايد: (انطَلِقُوا إِلي‌ ظِل‌ٍّ ذِي‌ ثَلاث‌ِ شُعَب‌ٍ لا ظَلِيل‌ٍ وَ لا يُغنِي‌ مِن‌َ اللَّهَب‌ِ) ‌يعني‌ فروگزار نميشود شراره ‌آن‌ آتش‌.

وَ تَب‌َّ بعضي‌ گفتند: تكرار تب‌ ‌براي‌ تأكيد ‌است‌، بعضي‌ گفتند: اول‌ انشاء ‌است‌ و دوم‌ اخبار ‌است‌، بعضي‌ گفتند: ‌هر‌ دو اخبار ‌است‌.

اقول‌: اول‌ تبت‌ يدا أبي‌ لهب‌ فاعل‌ تبت‌ يدين‌ ابي‌ لهب‌ ‌است‌ و دوم‌ و تب‌ فاعل‌ ‌خود‌ ابي‌ لهب‌ ‌است‌ لذا اول‌ ‌را‌ تأنيث‌ آورد و دوم‌ ‌را‌ مذكر فرمود ‌که‌ ‌هم‌ دستهاي‌ ‌او‌ بغل‌ و زنجير آتشي‌ گرفتار ميشود و ‌هم‌ ‌او‌ ‌را‌ بنفسه‌ ‌در‌ آتش‌ و هلاكت‌ مياندازند ‌که‌ مصداق‌: خُذُوه‌ُ فَاعتِلُوه‌ُ إِلي‌ سَواءِ الجَحِيم‌ِ دخان‌ ‌آيه‌ 47. و معناي‌ فاعتلوه‌ ‌يعني‌ ‌او‌ ‌را‌ بكشيد بميانه‌ آتش‌ و مصداق‌: خُذُوه‌ُ فَغُلُّوه‌ُ ثُم‌َّ الجَحِيم‌َ صَلُّوه‌ُ الحاقه‌ ‌آيه‌ 31.

ص: 611

(آیه 1)- بریده باد دست ابو لهب! همان گونه که در شأن نزول سوره گفتیم این سوره در حقیقت پاسخی است به سخنان زشت «ابو لهب» عموی پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و فرزند عبد المطلب که از دشمنان سرسخت اسلام بود.

قرآن مجید در پاسخ این مرد بد زبان می‌فرماید: «بریده باد هر دو دست ابو لهب» و مرگ بر او باد (تبت یدا ابی لهب و تب).

در روایتی آمده است که شخصی به نام «طارق محاربی» می‌گوید: من در بازار «ذی المجاز» بودم (ذی المجاز نزدیک عرفات در فاصله کمی از مکّه است) ناگهان جوانی را دیدم که صدا می‌زند: «ای مردم! بگوئید: لا اله الا اللّه تا رستگار شوید»، و مردی را پشت سر او دیدم که با سنگ به پشت پای او می‌زند به گونه‌ای که خون از پاهایش جاری بود، و فریاد می‌زد، «ای مردم! این دروغگوست، او را تصدیق نکنید»! من سؤال کردم این جوان کیست؟

گفتند: «محمّد» است که گمان می‌کند پیامبر می‌باشد، و این پیرمرد عمویش ابو لهب است که او را دروغگو می‌داند ...

در خبر دیگری می‌خوانیم: هر زمان گروهی از اعراب خارج مکّه وارد آن شهر می‌شدند به سراغ ابو لهب می‌رفتند، به خاطر خویشاوندیش نسبت به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سن و سال بالای او، و از رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله تحقیق می‌نمودند، او می‌گفت:

محمّد مرد ساحری است، آنها نیز بی‌آنکه پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله را ملاقات کنند باز می‌گشتند، در این هنگام گروهی آمدند و گفتند: ما از مکّه باز نمی‌گردیم تا او را ببینیم، ابو لهب گفت: ما پیوسته مشغول مداوای جنون او هستیم! مرگ بر او باد! از این روایات به خوبی استفاده می‌شود که او در بسیاری از مواقع همچون سایه به دنبال پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله بود، و از هیچ کارشکنی فروگذار نمی‌کرد، مخصوصا زبانی

ج5، ص612

زشت و آلوده داشت، و تعبیرات رکیک و زننده می‌کرد، و شاید از این نظر سر آمد تمام دشمنان پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله محسوب می‌شد، و به همین جهت آیات مورد بحث با این صراحت و خشونت، او و همسرش امّ جلیل را به باد انتقاد می‌گیرد.