طبرستان
طبرستان یا تبرستان، سرزمین‌های میان کوه‌های البرز و دریای خزر. ویژگی‌های طبیعی، دشواری راه‌های ورودی به آن و دوری از مرکز خلافت عباسی، این منطقه را به یکی از پناهگاه‌های علویان و مرکز حکومت آنها تبدیل کرد. اولین دولت شیعی ایران را علویان در طبرستان تاسیس کردند. این منطقه پس از حمله مغول به تدریج مازندران خوانده شد.
نامگذاری
به نوشته برخی از مورخین، ساکنان اولیه طبرستان، قوم تاپور یا تپور بوده و به همین مناسبت این منطقه تپورستان نام گرفته و به تدریج به طبرستان تبدیل شده است. برخی دیگر معتقدند طبر در زبان محلی به معنای کوه است و طبرستان یعنی کوهستان. تاریخ‌نویسان دیگری هم نوشته‌اند که به دلیل وجود جنگل‌های انبوه و حیوانات وحشی، استفاده از تبر در میان مردم فراوان بوده و به همین مناسبت منطقه خود را تبرستان یا طبرستان نامیده‌اند.
ویژگی‌های جغرافیایی
محدوده
طبرستان یا تبرستان، بخشی از سرزمین‌های میان کوه‌های البرز و دریای خزر است که تمام استان مازندران امروزی، بخش‌هایی از استان گلستان، شرق و شمال استان تهران و شمال استان سمنان را دربرمی‌گرفته است.
موانع طبیعی
کوه‌های سخت‌گذر، رودهای متعدد، جنگل‌ها و باتلاق‌های بسیار در طبرستان، موانعی جدی در برابر نفوذ از خارج به داخل آن بود. علاوه بر این، تنها دو راه، طبرستان را به خارج وصل می‌کرد که یکی از آمل تا گرگان و دیگری از آمل تا ری بود. این راه‌ها به دلیل کوهستانی بودن، برای عبور کاروان‌های تجاری و مخصوصا دسته‌های نظامی بسیار دشوار بود. همین موانع طبیعی سبب شد تلاش‌های بسیاری از حکومت‌های بزرگ عراق و شام برای به زانو درآوردن اهالی طبرستان به شکست بینجامد.
ورود اسلام به طبرستان
مقاومت طبرستان در برابر مسلمانان
طبرستان تا سال‌ها پس از فتح ایران به دست مسلمانان، همچنان ناحیه‌ای مستقل ماند و هیچکدام از سپاهیان مسلمان نتوانستند به طور کامل آن را فتح کنند. در دوره‌هایی هم که سپاه مسلمانان، سپاهیان طبرستان را شکست می‌دادند و بر آن چیره می‌شدند، همچنان حاکمان بومی بر سر جای خود بودند و تنها خراج می‌پرداختند.
- ۲۹ق: سپاه مسلمانان به فرماندهی نعیم بن مقرن، با هدف دستیابی به طبرستان، سپاه ایرانیان را در جایی بین همدان و قزوین به نام واجرود شکست دادند و موثا فرمانده سپاه دیلمیان هم کشته شد، اما با این حال طبرستان به دست مسلمانان نیفتاد.
- ۳۰ق: در زمان خلافت عثمان، سعید بن عاص که امیر کوفه بود، از شرق خزر به طبرستان حمله کرد و تمیشه در منتهی الیه شرقی گرگان را تصرف کرد. این منطقه اما پس از مرگ عثمان دوباره مستقل شد.
- ۴۸ق: مصقلة بن هبیرة الشیبانی در زمان حکومت معاویه در شام، مدعی شد که با سپاهی ۴ هزار نفری می‌تواند طبرستان را به قلمرو اسلامی اضافه کند. او در سال ۴۸ ق جنگ با سپاه طبرستان را آغاز کرد و با اینکه پیروزی‌هایی به دست آورد، اما سرانجام کاری از پیش نبرد و سپاهیان او در سال ۵۰ ق به تمامی کشته شدند.
- ۹۸ق: در دوره حکومت سلیمان بن عبدالملک مروان، یزید بن مهلب در سال ۹۸ قمری با سپاهی نزدیک به ۱۰۰ هزار نفر متشکل از اعراب مسلمان، خراسانیان تازه‌مسلمان و ترکان ماوراءالنهر، به طبرستان حمله کرد اما به دلیل ناآشنایی با منطقه، شکست خورد و تلفات و خسارات فراوانی بر سپاه او تحمیل شد و سرانجام چاره‌ای جز مصالحه با اسپهبد طبرستان نیافت. او در بازگشت از طبرستان، مردم گرگان را غارت و قتل عام کرد و بیش از ۴۰ هزار نفر را سر برید و ۴ هزار نفر را دار زد.
- ۱۴۱ق: فتح طبرستان بدست مسلمانان.
- ۱۶۷ق: پس از آنکه حکومت عباسی توانست ۳ دهه بر طبرستان حکومت کند، ونداد هرمز از خاندان سوخرا، رهبری شورش بر ضد حاکمان عباسی را آغاز کرد و در سال ۱۶۷ قمری، بسیاری از اعراب و حتی طبرستانی‌های تازه‌مسلمان را قتل‌عام کرد. حکومت به دست ونداد افتاد و تلاش‌های چندباره خلیفه عباسی برای بازپس گرفتن آن به نتیجه نرسید تا آنکه عمر بن علا در پنجمین حمله توانست طبرستان را پس بگیرد.
- ۲۲۴ق: مازیار که به دست مامون، خلیفه عباسی مسلمان شده بود و حاکم طبرستان بود، در سال ۲۲۴ قمری بر خلیفه شورید و بسیاری از مردم طبرستان او را همراهی کردند. او اما پس از مسلط شدن، ستمگری پیشه کرد و امیران مسلمان را در سراسر طبرستان برکنار کرد و زرتشتیان را بر کارها گمارد، و مساجد و اماکن مقدس مسلمانان را تخریب کرد. مسلمانان طبرستان نامه‌ای تظلم‌آمیز به خلیفه نوشتند و مازیار در سال ۲۲۵ ق دستگیر و تحویل خلیفه شد و به دار آویخته شد. مسلمانان دوباره بر طبرستان حاکم شدند، اما در همین سال‌ها همه نقاط ایران را تلاش برای کسب استقلال فراگرفته بود و طاهریان و صفاریان و آل بویه، ظهور کردند و مردم طبرستان هم در پی کسب استقلال برآمدند.
پس از گذشت نزدیک به دو قرن از حکومت حاکمان مسلمان، از بنی‌امیه تا بنی‌عباس، اسلام نفوذ چندانی در طبرستان نکرد و قدرت زرتشتیان هنوز چنان بود که بارها حاکمان زرتشتی دوباره حکومت را از حاکمان عباسی پس گرفتند.
شکل‌گیری حکومت علویان و پذیرش اسلام
- یحیی بن عبدالله، از نوادگان امام حسن (ع)، از ترس هارون الرشید، خلیفه عباسی، در سال ۱۷۰ ق به طبرستان رفت. او که از اولین علویانی بود که به طبرستان مهاجرت کرد و یحیی دیلمی خوانده شد، در سال ۱۷۵ بر ضد هارون الرشید قیام کرد و مردم بسیاری به او پیوستند. قیام او و متحد شدن علویان و مردم طبرستان، خلیفه عباسی را واداشت تا فضل بن یحیی برمکی را با امان‌نامه‌ای به سوی یحیی بن عبدالله بفرستد. یحیی پذیرفت و پس از مدتی در زندان هارون الرشید کشته شد. پس از این بود که علویان فراوانی به مناطق مختلف شمال ایران و از جمله طبرستان مهاجرت کردند و منشأ گسترش تفکر اسلامی و شیعی بدون زور و تحکم حکومتی شدند.
- حسن بن زید مشهور به داعی کبیر، در سال ۲۵۰ ق از ری به دعوت مردم طبرستان به آنجا رفت و رهبری قیام آنان بر ضد عباسیان و طاهریان را پذیرفت. داعی کبیر بر طبرستان مسلط شد و مردم را به مذهب تشیع دعوت کرد. حسن بن زید در سال ۲۵۲ ق، فرمان به گفتن حی علی خیر العمل در اذان، و بلند خواندن بسم الله الرحمن الرحیم در نماز داد. اما حکومت او تا سال ۲۶۰ بیشتر نپایید و یعقوب لیث صفاری به طبرستان حمله کرد. حسن بن زید ۳ سال بعد در ماه صفر ۲۶۳ به قدرت بازگشت و در سال ۲۷۰ درگذشت. پس از او، برادرش محمد بن زید به حکومت رسید. دوره حکومت علویان(طبرستان)، دوره گرایش عمومی به اسلام و تشیع در طبرستان بوده است.
پانویس
منابع
- محمد شورمیج، علل ورود علویان به طبرستان تا تشکیل دولت علوی، تاریخ اسلام در آینه پژوهش. بهار ۱۳۸۷، شماره ۱۷.