محمد بن حسن حلی

محمد بن حسن حِلّی مشهور به فَخْرُ الْمُحَقّقین (۶۸۲-۷۷۱ق) از فقیهان شیعه در قرن هشتم قمری. او فرزند علامه حلی بود و در دوران نوجوانی به درجه اجتهاد رسید.

فخرالمحققین در فقه، اصول فقه و کلام تألیفاتی دارد که بسیاری از آن‌ها تکمیل آثار پدرش علامه حلی است. مشهورترین اثر او ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد نام دارد که مورد توجه فقیهان دوره‌های بعد از او قرار گرفته است.

زندگی و تحصیلات

محمد بن حسن حلی در ۲۰ جمادی‌الاول سال ۶۸۲ق در حله از شهرهای عراق به دنیا آمد. از کودکی تحصیل در علوم دینی را نزد پدرش علامه حلی آغاز کرد. گویا او در این مدت استاد دیگری به جز علامه حلی نداشته است.

قاضی نورالله شوشتری در مجالس المؤمنین معتقد است که با نگاهی به سال تألیف کتاب قواعد و سال تولد فخرالمحققین درمی‌یابیم که فخرالمحققین در هنگام تالیف کتاب قواعد کمتر از ده سال داشته است، اما علی دوانی این نظر را رد می‌کند و معتقد است که چه‌بسا علامه در ابتدا قواعد را به‌طور خلاصه نوشته است؛ همچنانکه این نکته از وصیت‌نامه علامه به فرزندش به دست می‌آید، و بعداً آن را تکمیل کرد و از این جهت فخرالمحققین در هنگام نوشتن شرح قواعد یا تازه به سن بلوغ رسیده بود و یا به سن بلوغ نرسیده بود.

بر اساس آنچه خود فخرالمحققین در حاشیه کتاب الالفین می‌نویسد، ناگزیر به جلای وطن گردیده و در ایام جوانی با پدرش به نواحی آذربایجان در ایران سفر نموده است و پس از مدتی با پدر به حله برگشته است.

فخرالمحققین به همان میزان‌که از لحاظ مراتب فضل و کمال ممتاز و در حد خود بی‌نظیر بوده است، از حیث ادب و اخلاق و ملکات فاضله نیز امتیازی مخصوص داشته است. عبارات علامه حلی در مقدمه کتاب قواعد الاحکام نشانگر ویژگی‌های شخصیت فخرالمحققین است.

آثار

فخرالمحققین تألیفات متعددی در علوم مختلف اسلامی دارد که بسیاری از آنها تکمیل و یا شرح آثار پدرش علامه حلی است؛ از جمله تکمیل کتاب الفین، و ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد.

تألیفات او عبارت‌اند از:

شاگردان

برخی از شاگردان فخرالمحققین عبارتند از:

درگذشت

سال درگذشت وی ۷۷۱ ه‍.ق در سن ۸۹ سالگی است ولی از مزار و مدفن وی اطلاع دقیقی در دست نیست.

شیخ عباس قمی در فوائد الرضویة از سخن مجلسی اول در شرح من لایحضره الفقیه چنین برداشت کرده که فخر المحققین در حله درگذشته و جنازه‌اش را به نجف اشرف حمل کرده‌اند و بعید نیست که قبرش نزدیک پدرش علامه حلی باشد. مجلسی اول چنین نوشته است: «... و علامه و پسرش را در نجف اشرف بعد از نقل مدفون ساختند»(یعنی پس از اینکه اجسادشان را به نجف بردند در آنجا به خاک سپردند).

عبدالله مامقانی در تنقیح المقال می‌نویسد: «اطلاع نیافتم که تاکنون کسی از دانشمندان، مدفن او را معین کرده باشد ولی بزرگان می‌گویند که درندگان او را خورده‌اند و قضیه‌ای دارد که من از نقل آن به خاطر توهین به معاصرینش، خودداری می‌کنم. لذا جسدی نداشته تا دفن شود» سید موسی شبیری زنجانی، با ذکر شواهدی (از جمله استناد به سخن مذکور از مجلسی اول) سخن مامقانی را نادرست دانسته است.

پانویس

منابع

• امین، سید محسن، اعیان الشیعة، ج۱۳، تحقیق حسن الامین، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۲۰ق.
• تنقیح المقال، ج۳، نجف، مطبعة المرتضویة، بی‌تا.
• حسینی دشتی، سید مصطفی، معارف و معاریف: دایرة المعارف جامع اسلامی، تهران، مؤسسه فرهنگی آرایه، چاپ سوم، ۱۳۷۹ش.
• دوانی، علی، «فخر المحققین، محمد»، مجله مکتب اسلام، ش۱۰، آبان ۱۳۴۱ش.
• شبیری زنجانی، سید موسی، جرعه‌ای از دریا، ج۲، قم، مؤسسه کتابشناسی شیعه، ۱۳۹۴ش.
• فخرالمحقققین حلی، محمد بن حسن، ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم، اسماعیلیان، ۱۳۸۷ش.
• قمی، عباس، فوائد الرضویة فی احوال علماء المذهب الجعفریة، تهران، مرکزی، ۱۳۲۶ش.
• مجلسی اول، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، ج۲، قم، مؤسسه اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق.

پیوند به بیرون