خلقت نوری

خلقت نوری به آفرینش نور پیامبر اسلام(ص)، امام علی(ع) و ائمه(ع) هزاران سال پیش از خلقت آسمان‌ها، زمین و حضرت آدم(ع) اشاره دارد. این مطلب، از روایات منقول از طریق شیعه و اهل سنت گرفته شده است. سند این روایات به دلیل حضور راویان مشهوری چون محمد بن مسلم و ابان بن عثمان معتبر دانسته شده است.

بر اساس این روایات، انوار اهل بیت(ع) نخستین مخلوقاتی هستند که خداوند از نور خودش آفرید و آنها در اطراف عرش الهی به تسبیح خداوند مشغول شدند و شاهد آفرینش موجوداتی بودند که بعد از آنان خلق شدند. همچنین بر پایه روایات مذکور، پس از خلقت حضرت آدم، نور اهل بیت(ع) در صلب او قرار گرفت و نسل به نسل به پدران و مادرانی که آلوده به شرک نبودند، منتقل شد تا اینکه اهل بیت به دنیا آمدند.

کتاب «خلقت نوری پیامبر و اهل بیت در اندیشه امامیه نخستین» به زبان فارسی درباره این موضوع نوشته شده است.

روایات

خلقت نوری اشاره به آفرینش پیامبر(ص)، امام علی(ع) و ائمه(ع) از نور الهی اشاره دارد که در روایات آمده است. این روایات عمدتا در جوامع روایی شیعه با مضامین متفاوتی از جابر بن عبدالله انصاری، سلمان فارسی، ابوذر، ابن عباس و ... از پیامبر اسلام(ص) نقل شده است. این روایات در برخی کتب روایی اهل سنت نیز وارد شده است. برخی از این روایات عبارتند از:

• عَنْ جَابِرٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص: «أَوَّلُ مَا خَلَقَ اللَّهُ نُورِی فَفَتَقَ مِنْهُ نُورَ عَلِیٍّ ثُمَّ خَلَقَ الْعَرْشَ وَ اللَّوْحَ وَ الشَّمْسَ ...؛ از جابر نقل شده كه رسول خدا(ص) فرمود: نخست چیزى كه خدا آفرید، نور من بود و نور على را از آن برگشود، سپس آفرید عرش و لوح و خورشید ...».
• عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِی عَنِ النَّبِیِّ ص قَالَ: «خُلِقْتُ أَنَا وَ عَلِیٌّ مِنْ نُورٍ وَاحِدٍ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ آدَمَ بِأَرْبَعَةِ آلَافِ عَامٍ فَلَمَّا خُلِقَ آدَمُ رُكِّبَ ذَلِكَ النُّورُ فِی صُلْبِهِ فَلَمْ نَزَلْ فِی شَیْ‏ءٍ وَاحِدٍ حَتَّى افْتَرَقْنَا فِی صُلْبِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ...؛ سلمان فارسی از پیامبر(ص) نقل کرده است: من و علی از نور واحد آفریده شدیم چهار هزار سال پیش از آنکه آدم خلق شود. پس هنگامی که آدم خلق شد، آن نور در صلب آدم قرار گرفت. ما همواره در شیء واحد بودیم تا آنکه در صلب عبدالمطلب از یکدیگر جدا شدیم».
• أَبِی عَبْدِاللَّهِ ع قَالَ: «قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى یَا مُحَمَّدُ إِنِّی خَلَقْتُکَ وَ عَلِیّاً نُوراً یَعْنِی رُوحاً بِلَا بَدَنٍ قَبْلَ أَنْ أَخْلُقَ سَمَاوَاتِی وَ أَرْضِی وَ عَرْشِی وَ بَحْرِی...؛‌ امام صادق(ع) فرمود: خداوند متعال فرمود ای محمد(ص)! من تو و علی را به صورت نوری، یعنی روحی بدون پیکر، آفریدم پیش از آنکه آسمان‌ها و زمین و عرش و دریایم را بیافرینم...».‏
• عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص وَ هُوَ یَقُول‏: «أَنَا خُلِقْتُ وَ عَلِیٌّ مِنْ نُورٍ وَاحِدٍ نُسَبِّحُ اللَّهَ یَمْنَةَ الْعَرْشِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ آدَمَ بِأَلْفَیْ عَام؛ ابوذر گوید از پیامبر(ص) شنیدم که فرمود: من و علی از نور واحد آفریده شده‌ایم. ما در جانب راست عرش، خدا را تسبیح می‌گفتیم دو هزار سال پیش از آنکه آدم(ع) خلق شود».
• عَنْ سَلْمَانَ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (ص) يَقُول‏:‌ «کُنْتُ أَنَا وَ عَلِیٌّ نُوراً بَیْنَ يَدَیِ اللَّهِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ اللَّهُ آدَمَ بِأَرْبَعَةَ عَشَرَ أَلْفَ عَامٍ، فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ قَسَمَ ذَلِکَ النُّورَ جُزْءَیْنِ رَکِبَا فِی آدَمَ فَجُزْءٌ أَنَا وَ جُزْءٌ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِب‏...؛ سلمان گوید از پیامبر(ص) شنیدم که فرمود: من و علی(ع) چهارده هزار سال قبل از آنکه خداوند آدم(ع) را بیافریند، در پیشگاه الهی به صورت نوری بودیم. هنگامی که خداوند آدم(ع) را خلق کرد، آن نور را به دو جزء تقسیم کرد و در صلب آدم قرار داد. یک جزء آن من بودم و جزء دیگر علی(ع)».

محتوای روایات

مجموعه احادیث خلقت نوری اهل بیت(ع)را اشاره‌کننده به آفرینش نوری و پیشینی پیامبر(ص)، امام علی(ع) و اهل بیت(ع) دانسته‌اند. طبق این روایات خداوند هزاران سال قبل از خلقت حضرت آدم(ع) و آسمان‌ها و زمین، نور اهل بیت(ع) را از نور خودش آفرید و ایشان را در عرش خود قرار داد تا مشغول حمد و تسبیح خداوند شوند. خداوند پس از خلقت حضرت آدم(ع)، انوار اهل بیت را در صلب آدم قرار داد و نسل به نسل در اصلاب و ارحام پاک منتقل شد تا اینکه به دنیا آمدند.

اندیشمندان شیعی در قبال این مجموعه روایات مواضع متفاوتی اتخاذ کرده‌اند؛ بسیاری از محدثین شیعه مانند کلینی، صدوق، مجلسی و ... مضمون این روایات را پذیرفته‌اند. شیخ مفید با تاویل مضمون این روایات با رویکردی عقل‌گرایانه به بررسی این روایات پرداخته است. ملاصدرا ذیل مفهوم انسان کامل، با رویکرد فلسفی و عرفانی به توضیح این روایات پرداخته است.

چند نکته از مجموع روایات آفرینش نوری اهل بیت(ع) برداشت شده است:

• اهل بیت(ع) نخستین مخلوقات هستند که به عنوان انوار یا شبح‌های نور یا سایه‌های نور از نور خداوند آفریده و در اطراف یا پیش‌رو یا جانب راست عرش الهی به تقدیس و تسبیح خداوند مشغول شدند.
• آفرینش نوری اهل بیت(ع) تدریجی بوده است به صورتی که ابتدا نور پیامبر(ص) آفریده شد و پس از آن، نور امام علی(ع) و در ادامه نور حضرت فاطمه(س) و فرزندانش خلق شد.
• اهل بیت(ع) شاهد آفرینش موجوداتی بودند که بعد از آنان خلق شدند. به عنوان مثال ملائکه که بعد از اهل بیت(ع) آفریده شدند، تسبیح و تقدیس الهی را از اهل بیت(ع) فرا گرفتند.
• پس از خلقت حضرت آدم، نور اهل بیت(ع) در صلب او قرار گرفت و نسل به نسل به پدران و مادرانی که آلوده به شرک نبودند، منتقل شد تا اینکه متولد شدند.
• شیعیان هرچند در خلقت نوری هم‌شأن اهل بیت(ع) نیستند؛ ولی با درجه‌ای پایین‌تر سهمی در خلقت نوری دارند. از همین رو عواطف آنان تابع عواطف اهل بیت(ع) است.

سند روایات

سند مجموعه احادیث نور یا روایات خلقت نوری اهل بیت را معتبر و مورد وثوق دانسته‌اند؛ به گفته برخی پژوهشگران، با وجود افراد متهم به غلو در سلسله سند برخی از این احادیث، ولی حضور افرادی چون محمد بن مسلم، ابان بن عثمان، ابوبصیر اسدی (از اصحاب اجماع) و ابوحمزه ثمالی در میان روایانِ کلینی و شیخ صدوق، باعث پذیرش این احادیث از طرف شیعه شده است.

تک‌نگاری

• کتاب «خلقت نوری پیامبر و اهل بیت در اندیشه امامیه نخستین» تألیف امداد توران، به زبان فارسی از سوی پژوهشگاه قرآن و حدیث منتشر شده است. این کتاب در شش فصلِ ۱.اعتبارسنجی احادیث خلقت نوری؛ ۲. مضمون‌شناسی احادیث خلقت نوری اهل بیت علیهم‌السلام؛ ۳. جریان‌شناسی راویان احادیث خلقت نوری اهل بیت علیهم‌السلام در مدارس کوفه و قم ۴. عوالم پیشین در مدرسه کلامی بغداد ۵. عوالم پیشین در مدرسه کلامی ری ۶. سیر تطور آموزه خلقت نوری در تاریخ عقاید امامیه، به بررسی موضوع خلقت پیامبر و اهل بیت پرداخته است.

• کتاب «النبی الاعظم صلی الله علیه و اله و وجوده النوری» اثر مسلم داوری توسط مؤسسه امام رضا(ع) در سال ۱۳۸۷ منتشر گردید. در این اثر با پژوهشی حدیث‌شناسی به آفرینش نوری پیامبر اسلام(ص) قبل از خلقت جهان پرداخته شده و نور پیامبر را عامل آفرینش کل هستی معرفی کرده است.

جستارهای وابسته

حدیث نور واحد

پانویس

منابع

پیوند به بیرون