النظامیة فی مذهب الامامیة (کتاب)
|
| |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | خواجگی شیرازی |
| تاریخ نگارش | قرن ۱۰ |
| زبان | فارسی |
| اطلاعات نشر | |
| تاریخ نشر | ۱۳۷۵ش |
ألنّظامیّة فی مَذهَبِ الامامیّة کتابی به زبان فارسی در علم کلام نوشته محمد بن احمد خواجگی شیرازی از عالمان قرن ۱۰ق. این کتاب یک دوره مباحث کلامی به همراه آرای حکما و عرفاست که به درخواست ابونصر برهان نظامشاه به تحریر درآمده است. مؤلف مانند دیگر کتب رایج کلام، به اصول دین پرداخته و در خاتمه هم رساله‌ای مختصر آورده است. وی منابع کلامی شیعه و اهل سنت را دیده و مباحث عرفان و فلسفه را هم آورده است. شیرازی در ارائه آرای کلامی به شدت متأثر از اندیشه‌های کلامی علامه حلی است.
مؤلف کتاب
محمد بن احمد خواجگی شیرازی از اندیشمندان مسلمان قرن دهم هجری از جمله عالمانی است که ایران را به قصد هند ترک گفته و در این سرزمین که به دارالمؤمنین اشتهار داشت، سکنی گزیده و به نشر معارف اسلامی پرداخت. او که تا اوایل قرن ۱۱ هجری در قید حیات بوده است، در ابتدا مذهب شافعی داشت امّا بعدا به مذهب شیعه گروید.
انگیزه تألیف
نویسنده با تأسی به اندیشمندان مسلمان که در گذشته و حال، رساله‌ها و کتاب‌های متعدّدی پیرامون اثبات اصول عقاید دینی نگاشته‌اند، با این انگیزه که دیگران نیز از طریق برهان و ادلّه یقینی، به معرفت اصول پنج‌گانه دینی دست یابند، به شرح کتاب‌ها و رساله‌های مختصر و مبسوط کلامی پرداخته است.
نام‌گذاری کتاب
چون مؤلف در این اثر به فرمان ابونصر، سلطان برهان نظامشاه، حاکم ایالت گلکنده، دست به تألیفی مستقل، با اسلوبی جدید زده، از این رو آن را «النظامیه فی مذهب الامامیه» نامیده است.
مباحث کتاب
کتاب النظامیة همانند آثار کلامی قبل از خواجه، از پنج باب اصلی در اصول پنج‌گانه اعتقادی تشکیل شده است و خاتمه‌ای نیز با عنوان «ایمان و کفر و توبه» دارد. اما در آن هیچ بحثی از مبادی علم کلام به میان نیامده و همچنین از مبحث بسیار مهم امور عامّه به اندکی بسنده شده است.
منابع کتاب
مصنّف در مقدّمه کتاب، تصریح دارد که سلطان نظامشاه به او فرمان داده تا رساله‌ای کلامی، مشتمل بر آرای متکلّمان، صوفیه (عرفا) و حکما بنگارد؛ از این رو او باید برای تحقّق بخشیدن به این فرمان، به منابع کلامی اشاعره، معتزله و آثار حکما و عرفا مراجعه کرده باشد. او در متن به برخی از این منابع و مآخذ اشاره کرده است:
- منابع کلامی شیعی: مصنّف در آرای کلامی خویش بشدّت متأثّر از علّامه حلّی است. این تأثیر به حدّی است که برخی از عبارات او در واقع، معادل عبارتهای کتاب نهج المسترشدین علّامه می‌باشد. بنابراین، مهمترین منبع او در ارائه کلام شیعی کتاب نهج المسترشدین علّامه حلّی و در رتبه بعد رساله فصول خواجه نصیرالدین طوسی است.
- منابع کلام سنّی: او در ارائه کلام سنّی بیشتر از آثار امام فخر رازی، بویژه کتاب الأربعین استفاده کرده است.
- نقل مباحث عرفانی: او در مباحث عرفانی نیز از الفتوحات المکیة محی‌الدین ابن عربی و برخی از رسائل عبدالرحمان جامی بهره برده است.
- مسائل فلسفی: در فلسفه هم بیشتر به دو اثر التعلیقات و الشفاء شیخ الرئیس، بو علی سینا استناد کرده است. البته گاه از برخی آثار دیگر چون: فصل الخطاب خواجه محمّد پارسا و حکمة العین و شرح الملخّص نیز مطالبی را نقل کرده است.
شیوه نویسنده
او در هر بحث، به آرای تمامی مذاهب - اعمّ از متکلّمان، عرفا و حکما - در قالب بحثی مقارنه‌ای اشاره کرده است. مصنّف شدیدا متأثّر از علّامه حلّی است، و در بیشتر مباحث به کتاب نهج المسترشدین استشهاد کرده است. از این رو همانند علّامه در هر بحثی سعی کرده تا آرای تمامی گروه‌های یاد شده را نقل و نقد کند. او در این راه بر خلاف عموم متکلّمان، گاه با عرفا و فلاسفه هم آوا می‌شود و در سایر موارد دیدگاه‌های کلام شیعی و معتزلی را ترجیح می‌دهد. البته مواردی نیز وجود دارد که نشانگر عدم تسلّط او بر آرای عرفا و فلاسفه است. او در اثبات مطالب در کنار دیگر حجّت‌ها از برهان نیز استفاده کرده است.
اهمیت
از آنجایی که در زبان فارسی، منابع کلامی اندکی در اختیار است، این اثر که به نثر شیوای یکی از ادیبان قرن دهم نگاشته شده، می‌تواند برای آشنایی با مباحث کلامی رایج در آن دوره و آرای متکلّمان بزرگی چون علّامه حلّی که در سیر تکاملی و روند تاریخی علم کلام به عنوان شاخص‌های دوره‌های کلامی به شمار می‌آیند، و نحله‌های کلامی همچون اشاعره و معتزله بسیار سودمند باشد. همچنین چون مصنّف در ابتدا جزو اندیشمندان اهل سنّت بوده، می‌تواند به عنوان مأخذ و مستندی معتبر برای آگاهی از آرای نحله‌های کلامی سنّی به کار رود. نثر اثر نیز ما را با سبک ادبی، واژگان، اصطلاحات و تعابیر متعارف آن دوره، بویژه در میان ایرانیان سرزمین پهناور هند آشنا می‌کند.
نسخه‌ها و چاپ
در تصحیح و چاپ اثر از دو نسخه استفاده شده است:
چاپ اول کتاب در سال ۱۳۷۵ش با تصحیح علی اوجبی در انتشارات میراث مکتوب در تهران صورت پذیرفت.
پانویس
منابع
- خواجگی، محمد بن احمد، النظامیة فی مذهب الامامیة، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۷۵ش.
- کتاب‌های کلامی شیعه قرن ۱۰ (قمری)
- کتاب‌های کلامی (فارسی)
- کتاب‌های شیعهشدگان