المعیار و الموازنة (کتاب)

اَلْمعیار و المُوازنة فی فضائل الإمام أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب(ع) کتابی به زبان عربی، در اثبات برتری امام علی(ع) پس از رحلت پیامبر اسلام(ص) بر همگان است. این اثر را منتسب به ابوجعفر محمد بن عبدالله اسکافی بغدادی دانشمند معتزلی (متوفای سال ۲۴۰ق) و یا پسرش ابوالقاسم جعفر بن محمد اسکافی دانسته‌اند. محمود مهدوی دامغانی این اثر را به زبان فارسی ترجمه کرده است.

انتساب کتاب

برخی این اثر را منتسب به ابوجعفر محمد بن عبدالله اسکافی بغدادی دانشمند معتزلی (متوفای سال ۲۴۰ق) و برخی نیز آن را منسوب به پسرش ابوالقاسم جعفر بن محمد اسکافی دانسته‌اند. ابن ندیم این کتاب را از تألیفات پسر می‌داند و در همان صفحه الفهرست می‌نویسد که ابوالقاسم جعفر بن محمد اسکافی نویسندهای توانا و دبیری خردمند بوده است و معتصم عباسی (حکومت ۲۱۸ تا ۲۲۷ق) سرپرستی یکی از دیوان‌های خلافت را به او سپرده بود. برخی پژوهشگران، انتساب این اثر را به ابوجعفر اسکافی از جانب محمد باقر محمودی مورد تردید قرار داده‌اند و گفته‌اند هیچ دلیل موجهی در دست نیست تا انتساب این کتاب را به اسکافی درست بدانیم، چراکه اولاً ابن ندیم این عنوان را از آثار فرزند اسکافی دانسته و ثانیاً محمد باقر محمودی در مقدمه کتاب نه از مشخصات نسخه سخنی گفته و نه حتی یک دلیل برای صحت انتساب این کتاب به اسکافی ذکر کرده است.

محتوا

این کتاب که همچون بسیاری از کتاب‌های دیگر در پاسخ به پرسش برخی از پرسشگران تألیف شده است، نخست این مبحث را طرح کرده است که سبب و انگیزه انحراف مردم از امیرالمؤمنین (ع) کینه و دشمنی گروهی و تعصب دوره جاهلی بوده است.وی هم‌چنان تبلیغات حکومت‌های پس از پیامبر(ص) وبه خصوص امویان را بی تأثیر در انحراف مردم از خاندان رسول خدا(ص) وشخص امیرالمؤمنین (ع) ندانسته و با ذکر نمونه ای از این جهل و ناآگاهی در جنگ جمل ادعایش را تأیید کرده است. وی آن‌گاه روایات بزرگان صحابه را درباره افضلیت امام علی(ع) و بی‌ارزشی روایات برخی از صحابه معمولی درباره مفضول بودن آن‌حضرت را آورده و آن‌ها را رد کرده است.

مولف، سپس به مقایسه رفتار امیرالمؤمنین با عثمان و داستان خودداری گروهی از بیعت با آن حضرت و بردباری و سعه صدر او پرداخته و سپس موضوع جنگ جمل را مورد بررسی قرار می‌دهد و مسائلی چون پایبندی علی(ع) به اصول مکارم اخلاق و اجتماع همه محاسن را در ایشان با استناد به احادیث مورد قبول اهل سنت ثابت می‌کند.

آخرین روایت کتب اسکافی پاسخ امیرالمؤمنین به سؤال کسی است که از بدعت ها و روایات در دست مردم واختلاف آنها در نقل روایات پیامبر(ص) پرسید و امام نیز مفصل پاسخ داد و مردمی را که حدیث نقل می‌کنند چهار گروه کرد ۱- منافق که به عمد نسبت دروغ به پیامبر می‌دهد.۲- کسی که روایت را از پیامبر شنیده ولی به درستی حفظ نکرده است. ۳-کسی که سخنی از پیامبر شنیده ( خواه فرمان به انجام کاری بوده و یا نهی از انجام کاری) ولی بعداً این دستور نسخ شده ولی او از آن خبر ندارد. ۴- کسی که حدیثی از پیامبر شنیده و به سبب ترس از خدا وتعظیم پیامبر هیچ تصرفی در آن نکرده وعین سخن حضرت را منتقل کرده است و ناسخ و منسوخ، عام وخاص و محکم و متشابه کلام پیامبر(ص) را می داند و مخاطب خاص سخنان پیامبر است.آن‌گاه امام علی (ع) در پایان افزود که تمام اصحاب پیامبر این‌گونه نبودند ولی من هر چه برایم پیش می‌آمد از پیامبر می‌پرسیدم.

اهمیت کتاب

1. با توجه به اینکه اسکافی در روزگار خلافت عباسیان می‌زیسته و دستگاه خلافت عباسی از آغاز تا پایان حکومت معتزله را به شدّت در مقابل شیعه و علویان تقویت و حمایت می‌کرده‌اند، زیرا معتزله در همه احوال بر این عقیده بوده‌اند که امامت مفضول بر فاضل روا و درست است و به همین سبب هم هیچ‌گونه اعتراضی بر خلفا نداشته‌اند و بسیار روشن است که از لحاظ سفّاح، منصور، هارون و مأمون حمایت از این جناح به مصلحت بوده است. شهامت اعتقادی و اخلاقی اسکافی در تألیف کتاب‌های نقض العثمانیه و خود یا پسرش در نگارش المعیار و الموازنة به خوبی آشکار می‌شود، به ویژه که پس از تألیف نقض العثمانیه، جاحظ در پی آزار اسکافی بوده است و اسکافی از او روی پنهان می‌کرده است که با او رویاروی نشود.
2. این کتاب نموداری از عقیده و عواطف عالیه مسلمانان غیر عرب نسبت به حضرت امیر المؤمنین علی(ع) است که همراه با شهامت اخلاقی و دلیری در بیان حق و با روش بسیار پسندیده و منطقی و بدون تعصب تألیف شده است.
3. با توجه به این موضوع که کتاب المعیار و الموازنه حدود ۱۸۰ سال پیش از رحلت سید رضی و گردآوری نهج البلاغه تألیف شده است و بسیاری از خطبه‌ها و نامه‌ها و کلمات قصار امیر المؤمنین علی(ع) در آن آمده است از دو جهت در خور کمال اهمیت است، نخست آن که خطبه‌هایی در آن آمده است که از نظر سید رضی پوشیده مانده یا مصلحت در گزینش آن نبوده است و دیگر آن که این کتاب از مراجع استوار و منابع ارزنده بسیاری از خطبه‌های نهج البلاغه و پاسخگوی اعتراض افراد مغرض و کم اطلاع درباره نهج البلاغه است که با ادعای نادرستی در صحت آن گرفتار شک و تردید شده‌اند.

نسخه‌ها

• نسخه کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی که در یمن و سال ۱۰۲۶ق کتابت شده است.
• نسخه کتابخانه سید محمدعلی روضاتی اصفهانی که در یمن و تاریخ ۲۴ محرم ۱۰۶۷ق نوشته شده است.
• نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی که در نجف و سال ۱۳۳۸ق از روی نسخه‌ای قدیمی استنساخ شده است.

ترجمه و چاپ

المعیار و الموازنه برای نخستین بار در سال ۱۴۰۲ق با تحقیق محمد باقر محمودی در بیروت چاپ شد.

این کتاب توسط دکتر محمود مهدوی دامغانی با عنوان «المعیار و الموازنه در برتری امیرمؤمنان» به فارسی ترجمه و در سال ۱۳۷۴ش توسط نشر نی چاپ شد.

پانویس

منابع

پیوند به بیرون