بازاریابی
بازاریابی یا مارکتینگ (به انگلیسی: Marketing) مطالعه و مدیریت روابط در تبادلات است. بازاریابی فرایندی است که طی آن شرکت‌ها مشتریان را درگیر می‌کنند، با مشتری ارتباط قوی برقرار می‌کنند و برای مشتری ارزش ایجاد می‌کنند تا در ازای آن از مشتری ارزش دریافت کنند. از آنجایی که از بازاریابی برای جذب مشتری‌ها استفاده می‌شود، این فعالیت از اجزای اصلی مدیریت کسب و کار و بازرگانی محسوب می‌شود.
ممکن است بازاریاب‌ها محصولی را به کسب‌‌و‌کارهای دیگری بفروشند، که به آن بازاریابی کسب‌وکار به کسب‌وکار یا B2B می‌گویند، یا اینکه محصول را مستقیماً به مصرف‌کننده‌ها بفروشند که به آن بازاریابی کسب‌وکار به مصرف‌کننده یا B2C می‌گویند. همچنین به بازاریابی کسب‌‌و‌کار‌ها به ارگان‌ها و سازمان‌های دولتی، B2G گفته می‌شود.
آمیخته بازاریابی، که مشخصات خاص محصول و نحوه فروش آن را مشخص می‌کند، تحت تأثیر محیط پیرامون محصول، نتایج تحقیقات بازاریابی و تحقیقات بازار، و مشخصات بازار هدف محصول است. پس از تعیین این عوامل، بازاریابان باید تصمیم بگیرند که از چه روش‌هایی برای تبلیغ محصول استفاده خواهد شد، از جمله استفاده از کوپن و سایر مشوق های خرید.
تعریف
بازاریابی به تلاش برای ارتباط بین ارزش محصول (کالاها یا خدمات) و مشتری گفته می‌شود. بازاریابی به هنر فروش نیز معروف است؛ ولی فروش یکی از توابع کوچک بازاریابی به حساب می‌آید. تعریف لغت‌‌نامه‌ای بازاریابی عبارت است از «فراهم کردن کالاها یا خدمات برای برآورده ساختن نیازهای مصرفکنندگان.» به بیان دیگر، بازاریابی شامل درک خواسته‌های مشتری و تطابق محصولات شرکت، برای برآورده ساختن آن نیازها و در برگیرنده فرایند سودآوری برای شرکت است. بازاریابی موفق مستلزم برخورداری از محصول مناسب در زمان مناسب و مکان مناسب است و اطمینان از اینکه مشتری از وجود محصول مطلع است، از این رو موجب سفارش‌های آینده می‌شود.
بازاریابی، فرایندی است که بین تواناییهای شرکت و نیازهای مشتریان تعادل ایجاد می‌کند.
بازاریابی، علم و هنر پژوهش، آفرینش و ارزشگذاری به منظور برآورده ساختن نیازهای یک بازار هدف، در راستای کسب سود است. بازاریابی، فرایندی است که بین تواناییهای شرکت و نیازهای مشتریان تعادل ایجاد می‌کند.
سرجیو زیمن در کتاب خود پایان عصر بازاریابی سنتی خود بازاریابی را اینچنین تعریف می‌کند: بازاریابی دربارهٔ داشتن برنامه‌ها و ترویج‌ها و تبلیغات و هزاران چیز دیگری است که در متقاعد کردن مردم به خرید یک محصول، مؤثر واقع شود. در مورد رستوران‌های غذای سرپایی، بازاریابی گاززدن‌ها و هرت کشیدن‌ها. در مورد خطوط هوایی، بازاریابی یعنی نشستن آدم‌ها روی صندلی‌ها. بحث بازاریابی دربارهٔ منفعت و نتایج است.
بازاریابی یک فعالیت راهبردی و راه و روشی است متمرکز بر فرجام اقدامات مربوط به جذب مصرف‌کننده بیشتر، برای خرید محصول شما در دفعات بیشتر به نحوی که شرکت شما پول بیشتری به دست آورد.
هر جا و هر گاه چهار اصل نیاز، نیازمند، عوامل رفع نیاز و داد و ستد وجود داشته باشد، در آنجا بازار و بازاریابی حاکم است.
بازاریابی یعنی جستجو برای یافتن مناسبترین بازار و بخشهایی که سازمان می‌تواند در آنجا به صورت مفیدتر و موثرتر حضور یابد و پاسخگوی نیازها و خواسته‌های مردم باشد. به عبارتی، بازاریابی تلاشی آگاهانه است برای تخصیص بهینه منابع و ایجاد نوعی تخصص در بازار. سازمانها باید بازار هدف خود را بیابند تا بتوانند نیازهای آن را بهتر شناسایی کرده، محصولات و خدمات متناسب با آنها را تهیه و تأمین کنند. اساس حرکت بازاریابی جلوگیری از هدر رفتن منابع و امکانات گوناگون و یافتن مناسبترین جایگاه محصول یا شرکت در بازار است. بازاریابی یعنی بخش‌بندی یا تقسیم بازارها و تعیین محصولات شرکت برای مناسبترین بازارها.
بازاریابی با ارزیابی نیازی که محصولات و خدمات به آن پاسخ می‌دهند، شروع می‌شود. به‌طور منطقی، شناسایی و انتخاب برخی نیازها نشانه بی‌توجهی به دیگر نیازهاست.
گرایش‌های مختلف در بازاریابی
هدف مدیریت بازاریابی مشارکت بازارهای هدف و ساخت روابط سودرسان با آنها می‌باشد. این کار بستگی به گرایش یا فلسفه بازاریابی هر سازمان دارد. گرایش بازاریابی به صورت «فلسفه مدیریت کسب و کار»، «ذهنیت یک شرکت»، یا «فرهنگ سازمانی» تعریف می‌شود. مهم‌ترین گرایش‌های بازاریابی عبارتند از:
محصول
گرایش محصول بر این ذهنیت و ایده استوار است که در شرایط مساوی، مشتری‌ها محصولاتی را خریداری می‌کنند که کیفیت و کارایی بالاتری داشته باشند. با چنین ذهنیتی، استراتژی بازاریابی بر روی «بهبود مستمر» متمرکز می‌شود.
تولید
گرایش تولید بر این ایده استوار است که مشتری‌ها محصولی را خریداری می‌کنند که به راحتی در دسترس بوده و قیمت مناسبی دارند. در نتیجه مدیریت باید بر روی افزایش تولید و بهبود عملکرد سیستم‌های توزیع تمرکز کند.
فروش
گرایش فروش می‌گوید مصرف‌کننده‌ها به اندازه کافی یک محصول را خریداری نخواهند کرد، مگر اینکه یک فروش گسترده انجام شود. این روش بازاریابی معمولاً برای محصولاتی انجام می‌شود که فروشی نیستند، محصولاتی که خریداران معمولاً فکر خرید آن را نمی‌کنند، برای مثال بیمه عمر یا اهدای خون.
بازاریابی
مفهوم بازاریابی اعتقاد دارد رسیدن به اهداف سازمان بستگی به شناخت نیازها و خواسته‌های بازارهای هدف و ارضای آنها بهتر از رقبا دارد. طبق گرایش بازاریابی، تمرکز بر روی مشتری و ارزش آفرینی، راه رسیدن به موفقیت در فروش و سودآوری است. برخلاف گرایش فروش که بر فلسفه بساز-و-بفروش استوار است، گرایش بازاریابی بر فلسفه احساس کن-و-واکنش نشان بده استوار است. در این فلسفه هدف پیدا کردن مشتری مناسب برای محصول نیست بلکه هدف پیدا کردن راه حل مناسب برای نیازهای مشتری است.
بازاریابی اجتماعی
بازاریابی اجتماعی به کاربرد اصول، مفاهیم و ابزار بازاریابی برای حل مشکلات تحولات اجتماعی اشاره دارد. برنامه‌های بازاریابی اجتماعی به منظور تأثیر بر رفتار افراد برای توسعهٔ رفاه خود و جامعه‌شان طراحی شده‌اند. بازاریابی اجتماعی با مسائل بازاریابی کلان درگیر است، اما در کل یک دیدگاه بازاریابی خرد را در پیش می‌گیرد؛ که بدین جهت برنامه‌های بازاریابی اجتماعی معمولاً توسط سازمان‌های جدا برنامه‌ریزی و اجرا می‌شوند که بر مورد خاصی تمرکز دارند.
کمپین‌های بازاریابی اجتماعی فراتر از تبلیغات در رسانه‌های چاپی، رادیو و تلویزیون هستند. آنها ممکن است شامل ابزارهای وسیع تری مانند اسپانسرینگ یا بازاریابی آنلاین باشند. کمپین‌های سلامتی عمومی برای کاهش مصرف سیگار، نوشیدن الکل، مصرف مواد مخدر، پرخوری و رابطه جنسی پرخطر هدف گذاری کرده‌اند. کمپین‌های محیط زیستی گفتگو و حمایت از صحراها و بیابان‌ها، هوای پاک و بهره‌وری انرژی را ترویج می‌کنند. در حالی که سایرین مواردی همچون برنامه‌ریزی خانواده، حقوق انسانی، فساد و جنسیت را همچون برابری نژادی پیگیری می‌نمایند. کمپین‌های بازاریابی اجتماعی معمولاً توسط سازمان‌های دولتی و غیردولتی اداره می‌شوند. هر چند سازمان‌های شرکتی هم ممکن است در کمپین‌های بازاریابی اجتماعی فعالیت کنند.
ارکان بازاریابی
بازاریابی بر پایه ۴ مقوله اصلی (معروف به 4P) به شرح زیر استوار است:
- کالا یا خدمات (به انگلیسی: Product)
- توزیع یا محل (به انگلیسی: Place)
- قیمت‌گذاری (به انگلیسی: Pricing)
- ترویج (پیشبرد) (به انگلیسی: Promotion)
مدیریت روابط با مشتری
مدیریت روابط با مشتری، فرایند کلی ساخت و حفظ روابط سودرسان با مشتری از طریق ارائه محصول یا خدمات ارزشمندتر و کسب رضایت مشتری است. تمام جنبه‌های جذب، مشارکت دادن و رشد بانک مشتری‌ها در حوزه مسئولیت‌های آن می‌باشد. «رضایت مشتری» بستگی به عملکرد قابل حس یک محصول و انتظارات مشتری دارد. اگر عملکرد یک محصول کمتر از انتظارات مشتری باشد، نارضایتی ایجاد خواهد شد. اگر عملکرد برابر انتظارات مشتری باشد حس رضایت در مشتری ایجاد شده و اگر عملکرد بالاتر از انتظارات مشتری باشد، در او حس رضایت بالا و خوشحالی ایجاد خواهد شد.
انواع بازاریابی
بازاریابی دارای انواع مختلفی است:
- بازاریابی صنعتی
- بازاریابی مصرفی
- بازاریابی عصبی
- بازاریابی چندسطحی
- بازاریابی پارتیزانی
- بازاریابی مویرگی
- بازاریابی چریکی
- بازاریابی دهان به دهان
- بازاریابی اینترنتی
- بازاریابی تک به تک
- بازاریابی شبکه‌ای
- بازاریابی ویروس‌وار
- بازاریابی سیستماتیک
- بازاریابی مفهومی
- بازاریابی ترکیبی
- بازاریابی ارزشی
- بازاریابی پیامکی
بازاریابی صنعتی و مصرفی
بازاریابی صنعتی به عنوان آن دسته از عملکردها و فعالیت‌های تجاری و بازرگانی تعریف شده‌است، که فرایندهای مبادله را بین تولیدکنندگان و مشتریان سازمانی تسهیل می‌کند. ماهیت بازاریابی صنعتی را می‌توان، خلق ارزش برای مشتریان به وسیله ارائه کالاها و خدماتی دانست که نیازهای سازمانی و اهداف آنها را تحقق می‌بخشد.
به تعریفی جامع، فرایند کشف، ترجمه خواسته‌های مشتریان صنعتی و نیازها و الزامات آنها به محصولات و خدمات ویژه جهت ارتباط مؤثر شیوه‌های توزیع، قیمت‌گذاری، خدمات پس از فروش، متقاعد کردن بیشتر و بیشتر مشتریان برای استفاده مستمر از این محصولات و خدمات را بازاریابی صنعتی می‌نامیم. این نوع بازاریابی در مقایسه با بازاریابی مصرفی تفاوت‌هایی دارد که این‌گونه می‌توان بدان اشاره کرد. اول اینکه گرچه در بازاریابی صنعتی همانند بازاریابی کالاهای مصرفی، نیاز به شناخت بازارهای هدف و تشخیص نیاز این بازارها و طراحی محصولات و خدمات مناسب برای تأمین خواسته‌های بازار وجود دارد، ولی باید توجه کرد که در مقایسه با بازاریابی مصرفی، بازاریابی صنعتی در حوزه مدیریت عالی قرار دارد.
در بازاریابی صنعتی نقش خصوصیات و ویژگی‌های محصول خیلی مهم و حیاتی است و عرضه‌کنندگانی که خصوصیات مورد نظر مشتریان را تأمین نکنند مورد انتخاب قرار نخواهند گرفت. در مقایسه با بازاریابی مصرفی، قیمت در بازاریابی صنعتی نقش جداگانه‌ای دارد. در بعضی موارد مشتریان صنعتی حاضرند قیمت بیشتری دهند ولی در عوض از تحویل به موقع و کیفیت محصولات خدمات اطمینان حاصل کنند و حتی در موارد دیگری مثل مناقصه‌های خرید نقش قیمت پراهمیت‌تر می‌شود. در بازاریابی صنعتی، بازاریاب باید به این نکته واقف باشد که تقاضای کالاهای صنعتی از تقاضای مصرف‌کننده نهایی ناشی می‌شود، یعنی تقاضا برای یک محصول بستگی به نحوه استفاده از آن در ارتباط با محصولات دیگر دارد. گاهی بازاریاب صنعتی سعی می‌کند با تبلیغات، تقاضای مشتری نهایی را تحریک کند تا تقاضا برای کالاهای صنعتی خود را افزایش دهد.
بازار یابی تک به تک از این فر آیند با هر نامی که یاد شود مفهوم پشت آن ایجاد و مدیریت بر رابطه فردی با تک تک مشتریان است. البته این رابطه شامل یک سری تعاملات است و مفهوم گذر زمان در آن نهفته است؛ لذا به جای نمونه برداری از مشتریان با کمک سه نوع از انواع تکنولوژی کامپیوتر یعنی پایگاه داده ها‚ تعامل و تولید انبوه سفارشی می‌تواند رابطه‌ای را برقرار سازد که بتواند ادعا کند مشتری را کاملاً می‌شناسد‚زیرا اطلاعات وی در پایگاه داده‌های فروشنده قرار دارد و لذا قادر به جوابگویی نیازهای وی است و این تعامل سر آغاز تعاملات بعدی و عمیق شدن رابطهٔ مشتری و شرکت است لذا از این رابطه با عنوان رابطه یادگیرنده یاد می‌کنند. نوعی بازاریابی که در آن محصولات و برنامه‌های بازاریابی مطابق با نیازها و ترجیحات فردی مشتریان سفارشیسازی می‌شود. به بازاریابی تک به تک، بازاریابی فردی و سفارشیسازی انبوه و بازاریابی تک بازار نیز گفته می‌شود. (اصول بازاریابی، فیلیپ کالر، گری آرمسترانگ، ترجمه، بهمن فروزنده) استفاده گسترده از بازاریابی انبوه این حقیقت را که قرن‌ها به مصرف کنندگان انفرادی خدمات‌رسانی می‌شده، مخفی کرده است. طی این قرن‌ها به صورت سفارشی خیاط، کفاش و سازنده کابینت، کت و شلوار، کفش و اسباب و مبلمان را برای مشتریان خود تولید می‌کرده‌اند. اما امروز فناوری جدید است که شرکت‌ها را قادر می‌سازد به بازاریابی سفارشی روی بیاورند. رایانه‌های توانمندتر، پایگاه‌های اطلاعاتی گسترده و تفصیلی، تولید با کمک ربات، سامانه تولید انعطاف‌پذیر۱ و رسانه‌های ارتباطی دو سویه‌ای نظیر ایمیل و اینترنت همگی در کنار هم «سفارشیسازی انبوه» را رواج داده‌اند. سفارشیسازی انبوه فرایندی است که طی آن شرکت‌ها می‌توانند، برای طراحی محصولات و خدماتی که کاملاً منطبق با نیازهای تک تک، به صورت یک به یک از مشتریان انبوه خود سفارش بگیرد.
تأثیر تکنولوژی در بازاریابی
با ظهوری فناوری وب دو، شبکه‌های اجتماعی، پرینتر های سه بعدی، پهپادها و … علم بازاریابی دچار تغییرات جدی و جدیدی شده است. برای مثال با دسترسی همگان به وب و امکان مقایسه قیمت‌های محصولات با یکدیگر، جنگ عرضه‌کنندگان بر سر کاهش قیمت‌ها افزایش یافته است. همچنین ظهور شبکه‌های اجتماعی باعث ایجاد بستری مناسب برای تبلیغات ویروسی شده‌است که این مهم خود از قدرت عرضه‌کنندگان رسانه‌های سنتی می‌کاهد و قدرت را به خلق کنندگان محتوی می‌دهد. در ارتباط با ظهور پرینترهای سه بعدی می‌توان به بخش عرضه محصول در بازاریابی اشاره کرد و گفت که که با همه گیر شدن پرینترهای سه بعدی و افزایش کیفیت و دقت آنها، جابجایی محصولات نهایی کاهش می‌یابد و بیشتر انتقال مواد خام صورت می‌پذیرد.
نسل‌های بازاریابی
فیلیپ کاتلر بازاریابی را به سه نسل متفاوت تقسیم نموده است:
نسل اول بازاریابی: تولید، بازاریابی
از نظر کاتلر در سال‌های پیش از ۱۹۷۰ ابتدا محصولات تولید و سپس وارد بازار شده و در نهایت توسط بازاریابان به جستجوی چگونگی فروش به اشخاص تفکر می‌شد. از نظر کاتلر این نوع بازاریابی امروزه در بازار منسوخ شده و چنینی بازاریابی ای منجر به شکست خواهد بود.
نسل دوم بازاریابی: تحقیق، تولید، بازاریابی
کاتلر در ادامه همان بحث تشریح می‌کند که در نسل دوم بازاریابی تولیدکنندگان اقدام به ارائه سبک جدیدی از بازاریابی نمودند. شیوه‌ای که پیش از تولید به امر بازاریابی پرداخته و پس از پیدا نمودن نیازمندی‌های فعلی مشتریان، سپس اقدام به تولید نموده و محصولی مطابق با خواسته و پسند مشتریان را تولید و به بازار ارائه نماید. این نسل از بازاریابی نیز در سال‌های حدود ۱۹۹۰ منسوخ گردید.
نسل سوم بازاریابی: تحقیق، تولید، بازاریابی، ارتباط دائمی با مشتری تا نفوذ به ذهن و قلب او
در نسل سوم بازاریابی کاتلر عنوان می‌نماید که امروزه ما جهت موفقیت در فرایند فروش نیازمند یک همراهی با مصرفکنندگان تا پس از مصرف هستیم. مدیران بازاریابی موفق در دنیا امروزه می‌بایست تا پس از مصرف با مصرفکنندگان در ارتباط بوده و نیازهای آنان حین و پس از مصرف را نیز پاسخ گویند. نسخه سوم بازاریابی، مفهوم بازاریابی را به صحنهٔ آرزوها، ارزش‌ها و روح انسان می‌کشاند. نسخهٔ سوم بازاریابی عقیده دارد که مصرفکنندگان، موجودات کاملی هستند که امیدها و نیازهای دیگرشان، هرگز نباید نادیده گرفته شود؛ بنابراین نسخه سوم بازاریابی، بازاریابی هیجانی را با بازاریابی روح انسان کامل می‌نماید.
ارزیابی راندمان اجرای بازاریابی
برای ارزیابی راندمان تبلیغات و بازاریابی، می‌بایست از ۴ شاخصه برای اندازه‌گیری وضعیت استفاده نمود:
- شناخت جامعه هدف: چه جامعه ای فعالیت‌های بازاریابی شما را می‌بینند؟ آیا پیرمرد ۸۰ ساله در کوچکترین شهرستان ایران نیز هدف بازاریابی شما است؟
- تعیین اهداف پیش رو: اهدافتان از انتخاب مسیرهای بازاریابی را مشخص کنید. آیا با توجه هدف، مسیر صحیحی را انتخاب کرده‌اید؟
- تعیین ریز شاخص‌های اندازه‌گیری (KPI): عملکرد بازاریابی می‌بایست قابل اندازه‌گیری باشد. فعالیتی که اندازه‌گیری نشود، نمی‌تواند بهینه‌سازی شود.
- اندازه‌گیری جنس خروجی: مطمئن شوید مشتریان جذب شده از مسیر بازاریابی و تبلیغات، در حال انجام فعالیتی هستند که کسب و کار مایل به انجام آن است.
منابع
- ↑ Hunt, Shelby D. (July 1976). "The Nature and Scope of Marketing". Journal of Marketing. 40 (3): 17–28. doi:10.2307/1249990. JSTOR 1249990.
- ↑ Bagozzi, Richard P. (October 1975). "Marketing as Exchange". Journal of Marketing. 39 (4): 32–39. doi:10.2307/1250593. JSTOR 1250593.
- ↑ Philip T. Kotler, Gary Armstrong (۲۰۱۷). Principles of Marketing, Global Edition. Pearson Education Limited. صص. ۲۹. شابک ۱-۲۹۲-۲۲۰۲۳-۶.
- ↑ Drucker, Peter (1954). The Practice of Management. New York: Harper & Row. pp. 32.
- ↑ Lamb, Charles; Hair, Joseph; McDaniel, Carl (2016). Principles of Marketing. Boston, MA: Cengage Learning. ISBN 978-1-285-86014-5.
- ↑ McCarthy, Jerome E. (1964). Basic Marketing. A Managerial Approach. Homewood, IL: Irwin.
- ↑ Grönroos, Christian. "From Marketing Mix to Relationship Marketing: Towards a Paradigm Shift in Marketing," Management Decision, vol. 32, no. 2, 1994, pp. 4–20.
- ↑ "What is Marketing Environment? definition and meaning – Business Jargons". Business Jargons (به انگلیسی). 2015-08-25. Retrieved 2017-11-08.
- ↑ Market Research is a subset of Marketing Research"Difference Between Market & Marketing Research". September 24, 2019.
Market Research is a subset of Marketing Research
- ↑ "The Marketing Research Process | Principles of Marketing". courses.lumenlearning.com. Retrieved 2019-11-15.
- ↑ Stanton, William J (1984). Fundamentals of marketing. McGraw-Hill.
- ↑ Lamb, Charles; Hair, Joseph; McDaniel, Carl (2016). Principles of Marketing. Boston, MA: Cengage Learning. ISBN 978-1-285-86014-5.
- ↑ Julie Bosman (March 10, 2006). "For Tobacco, Stealth Marketing Is the Norm". The New York Times.
- ↑ Kotler, Philip & Keller, L. Kevin (2012). Marketing Management 14e. Pearson Education Limited 2012
- ↑ جان وست وود (۱۳۸۹)، چگونه برنامه بازاریابی بنویسیم، ترجمهٔ علیرضا احمدی-فرناز فرزین مهر، انتشارات مبلغان، ص. چاپ دوم، تهران، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۲۶۱۴-۴۱-۷
- ↑ سرجیو زیمن (۱۳۸۷)، پایان عصر بازاریابی سنتی، ترجمهٔ سینا قربانلو، انتشارات مبلغان، ص. چاپ چهارم٫ تهران، شابک ۹۶۴-۹۰۵۷۲-۹-۳
- ↑ دکتر احمد روستا، مجله تدبیر، سازمان مدیریت صنعتی، ص. شماره ۱۹۶٫ تهران
- ↑ فیلیپ کاتلر و فرناندو تریاس دبس (۱۳۹۲)، بازاریابی خلاق، ترجمهٔ امید آبدار، انتشارات آموخته، ص. چاپ اول٫ اصفهان، شابک ۹۷۸-۶۰۰-۶۴۶۵-۱۲-۸
- ↑ Mc Namara (1972) cited in Deshpande, R. , Developing a Market Orientation, Thousand Oaks, CA, Sage, 1999, p. 11
- ↑ Kohli, A.K. and Jaworski, B.J. , "Market Orientation: The Construct, Research Propositions, and Managerial Implications," Journal of Marketing, Vol. 54, April 1990, pp. 1–18
- ↑ Narver, J.C.; Slater, S.F. "The Effect of a Market Orientation on Business Profitability". Journal of Marketing. 54 (4): 20–34. doi:10.2307/1251757.
- ↑ Philip Kotler. Principles of marketing (ویراست ۱۷). Pearson. صص. ۳۵. شابک ۱-۲۹۲-۲۲۰۱۷-۱.
- ↑ «Marketing 3.0: From Products to Customers to the Human Spirit». وب سایت رسمی فیلیپ کاتلر.
- ↑ بلز و فرانک - مارتین (۱۳۹۱)، بازاریابی پایداری یک دیدگاه جهانی، ترجمهٔ دکتر احمد روستا، شرکت چاپ و نشر بازرگانی، ص. چاپ اول٫ تهران، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۶۸-۳۳۰-۵
- ↑ «What is Social Marketing?».
- ↑ در بازاریابی صنعتی، بازاریاب باید بهرایا مارکتینگ.دریافت شده در27 نوامبر 2022
- ↑ «نسل اول بازاریابی». وب سایت رسمی فیلیپ کاتلر.
- ↑ «Market Your Way to Growth: 8 Ways to Win». وب سایت رسمی فیلیپ کاتلر.
- ↑ هرمان کارتاجایا و ایوان ستی وان (۱۳۹۰)، نسخه سوم بازاریابی، ترجمهٔ دکتر کامبیز حیدرزاده، انتشارات سیته، ص. چاپ نخست٫ تهران، شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۲۵۳-۴۳-۶
- ↑ منصور کیارش. «افزایش راندمان تبلیغات و بازاریابی». خبرآنلاین.