یحیی مشیرالدوله
میرزا یحیی‌خان مشیرالدوله قزوینی، فرزند میرزا نبی‌خان امیر دیوان قزوینی، که دارای القابی چون آجودان مخصوص، معتمدالملک، وزیر مخصوص، و مشیرالدوله بود، از رجال برجسته و نامدار ایران در عصر قاجار بود.
یحیی مشیرالدوله | |
|---|---|
یحیی خان مشیرالدوله در کنار پسرش | |
| وزیر خارجه ایران | |
| دوره مسئولیت جمادی‌الاول ۱۳۰۳ – ۱۱ ذیقعده ۱۳۰۴ | |
| پادشاه | ناصرالدین‌شاه قاجار |
| پس از | محمود قراگوزلو |
| پیش از | عباس قوام‌الدوله |
| وزیر عدلیه | |
| آغاز به کار جمادی‌الثانی ۱۲۹۹ | |
| پس از | میرزا حسین‌خان سپهسالار |
| وزیر عدلیه و تجارت | |
| آغاز به کار ۱۳۰۶ | |
| وزیر بنائی | |
| آغاز به کار ۱۲۹۷ | |
| پس از | محمودخان ناصرالملک |
| اطلاعات شخصی | |
| زاده | میرزا یحیی‌خان مشیرالدوله قزوینی ۱۲۴۷ قمری قزوین، |
| درگذشته | ۲۰ جمادی‌الثانی ۱۳۰۹ (۶۲ سال) ، |
| ملیت |  ایران |
| همسر(ان) | عزت الدوله |
| پیشه | سیاستمدار |
| دین | اسلام |
| لقب(ها) | آجودان مخصوص، معتمدالملک، وزیر مخصوص، و مشیرالدوله |
وی که شوهر چهارم عزت‌الدوله، خواهر ناصرالدین شاه و بیوه امیرکبیر به شمار می‌آمد، به مسوولیت‌های مهمی همچون حکومت عراق و کمره، لرستان و خوزستان، یزد، گیلان، مازندران، فارس و… رسید و مدتی هم وزیر امورخارجه و وزیر عدلیه بود.
مشیرالدوله برادر میرزاحسین خان سپهسالار، صدراعظم نامی ایران در عهد قاجاریه‌است.
زندگی‌نامه
یحیی خان در سال ۱۲۴۷ قمری در قزوین به دنیا آمد. پدرش میرزا نبی خان امیر دیوان قزوینی از رجال نامی عصر قاجار بود. میرزا نبی‌خان در تربیت فرزندان خود تلاش بسیار داشت و در ابتدای سلطنت ناصرالدین شاه دو فرزند خود، میرزا حسین خان و یحیی خان را برای تحصیل به اروپا فرستاد. میرزا حسین خان به زودی بازگشت، اما یحیی خان در پاریس به یادگیری زبان فرانسوی مشغول شد و تا ۱۲۷۲ قمری در فرانسه ماند.
یحیی خان پس از بازگشت به ایران، به عنوان مترجم در وزارت امورخارجه مشغول به کار شد. مدتی بعد به نیابت سفارت پطرزبورگ منصوب گردید.
او در ۱۲۷۳ قمری از پطرزبورگ به ایران برگشت و در همین سال میرزا آقاخان نوری صدراعظم، وی را به سمت آجودان مخصوص خود منصوب نمود. پس از عزل میرزا آقاخان نوری در ۱۲۷۵ قمری، ناصرالدین شاه، یحیی‌خان را به سمت آجودان مخصوص و مترجم حضور خود برگزید. وی در سال ۱۲۷۶ قمری، به عنوان مأمور مخصوص به عثمانی سفر کرد و در استانبول نشان خاص شاه ایران را تقدیم سلطان عثمانی نمود و یک سال بعد در مراجعت نیز نشان‌هایی از جانب سلطان عبدالعزیز یکم عثمانی برای شاهزادگان و اعیان دولت ایران آورد.
یحیی‌خان در سال ۱۲۷۸ قمری فرمان ولایتعهدی مظفرالدین میرزا و خلعت او را از جانب شاه به تبریز برد.
در سال ۱۲۸۲ قمری، علاوه بر سمت‌های دیگری که داشت، تحویلداری وجوه صرف جیب شاه نیز به وی محول گردید.
در ۱۲۸۴ قمری در رکاب ناصرالدین‌شاه به سفر خراسان و زیارت مشهد رفت و در همین سال در حالی که دارای رتبه و نشان سرتیپی اول بود، نشان و حمایل امیرتومانی دریافت کرد. کمی بعد لقب معتمدالملک گرفت. اندکی پس از آن خطاب «جناب» هم دریافت کرد. در سال بعد با خانم عزت الدوله، خواهر تنی شاه ازدواج کرد.
یحیی‌خان در ۱۲۸۸ قمری به مدیریت امور مشورتخانه و مجلس شورای مملکتی منصوب شد. او در همین سال به حکومت عراق و کمره منصوب گردید و مدتی بعد حکومت لرستان و خوزستان نیز، ضمیمه حکومتش شد. در همین سال به وزارت مخصوص رسید و در اواخر سال به سمت کشیکچی‌باشی‌گری شاه و ایلخانی ایل قاجار معین شد.
در ۱۲۸۹ به حکومت گیلان و طوالش انتصاب یافت و در ۱۲۹۰ قمری همراه شاه به سفر فرنگ رفت.
در ۱۲۹۱ به حکومت یزد و در ۱۲۹۲ قمری، والی فارس شد.
وی پس از مراجعت از مأموریت فارس و تا سال ۱۲۹۴ قمری شغل مهمی نداشت تا در این سال به حکومت مازندران و سپس به جای برادرش که در معیت شاه به فرنگ رفته بود، به کفالت وزارت خارجه و سپهسالاری قشون (وزارت جنگ) منصوب شد.
در سال ۱۲۹۷ قمری و پس از محمودخان ناصرالملک، وزیر بنایی شد. وزارت بنایی که امور مربوط به بنایی دولتی را به انجام می‌رسانید، از جمله وزارتخانه‌های پرسودی بود که طرفدار بسیار داشت و ادارهٔ بنایی دیوان اعلا نامیده می‌شد و عنوان کامل وزیر آن، وزیر بنایی دیوانی کل ممالک محروسه بود.
پس از درگذشت حاج میرزا حسین خان سپهسالار که لقب مشیرالدوله داشت و برادر یحیی‌خان بود، ناصرالدین‌شاه در جمادی‌الثانی ۱۲۹۹ قمری، لقب مشیرالدوله را به یحیی‌خان اعطا کرد و وی را به عنوان وزیر عدلیه منصوب کرد. همچنین در همین زمان لقب قبلی او (معتمدالملک) را به پسرش میرزا حسین خان داد.
در سال ۱۳۰۱ قمری، ناصرالدین شاه، یحیی‌خان مشیرالدوله را به مناسبت انتساب نزدیکی که به خاندان سلطنتی داشت، برای تبریک جشن بلوغ ولیعهد روسیه، یعنی نیکلای دوم فرزند الکساندر سوم، با تشریفات تمام به دربار پطرزبورگ فرستاد. در همین سفر بود که یحیی‌خان مشیرالدوله به لقب «اشرف» که مخصوص شاهزادگان بود نیز ملقب گردید.
یحیی خان مشیرالدوله در سلخ (روز آخر ماه) جمادی‌الاول سال ۱۳۰۳ هجری قمری به عنوان وزیر خارجه ایران منصوب گردید و این سمت را تا روز چهارشنبه ۱۱ ذیقعده سال ۱۳۰۴ قمری عهده‌دار بود. گفته می‌شود در انتصاب وی که سیاستمداری روسوفیل بود، روسها نقش عمده ایفا نمودند.
وی در سال ۱۳۰۶ هجری قمری، مجدداً به وزارت عدلیه رسید و این بار وزارت تجارت هم ضمیمهٔ شغل او بود.
یحیی‌خان قزوینی در روز ۲۰ جمادی‌الثانی سال ۱۳۰۹ هجری قمری در سن ۶۲ سالگی فوت کرد. جسد وی طی مراسمی در مشهد و در حرم امام رضا در جوار قبر برادرش میرزا حسین خان سپهسالار به خاک سپرده شد.
دربارهٔ او
یحیی خان مشیرالدوله از جمله شاخص‌ترین سیاست‌مداران روسوفیل (متمایل به روسیه) در تاریخ ایران به شمار می‌رفت. در این ارتباط مخبرالسلطنه هدایت در کتاب مشهورش، خاطرات و خطرات می‌نویسد:
یحیی خان وزیر امورخارجه، رسماً نوکر روس بود. در فوتش ناصرالدین شاه شکر کرد، این بوده احوال مملکت ما در باطن امر!
اعتمادالسلطنه در خاطرات روزانه خویش، از مرگ یحیی خان ابراز تألم و ناراحتی می‌کند و می‌نویسد:
خبر فوت مشیرالدوله بی حد و اندازه مرا متالم نمود. این شخص به تمام مردم نیکی کرده، از بزرگ و کوچک، هرکس به جهتی رهین منت او هستند. نسبت به من خیلی مهربان بود، شریک غم و شادی بود، نمی‌دانم به چه زبان افسردگی خود را شرح دهم…
این در حالی است که خود اعتمادالسلطنه در برخی از آثار دیگر خویش، همچون کتاب خلسه، زبان به بدگویی بسیار از یحیی خان مشیرالدوله گشوده‌است.
جستارهای وابسته
منابع
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن (شوال ۱۳۰۱ قمری). «جناب اشرف مشیرالدوله وزیر عدلیه اعظم». روزنامه شرف. دوم (۲۱): ۱ و ۲. دریافت‌شده در ۵ اسفند ۱۴۰۰.
- بامداد، مهدی (۱۳۴۷)، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری (جلد ۴)، تهران: زوار
- هدایت، مهدیقلی (۱۳۶۱)، خاطرات و خطرات، تهران: زوار