زبان تالشی
زبان تالشی نام یک گروه زبانی، از زبانهای ایرانی شمال غربی است که توسط قوم تالش تکلم می‌شود. زبان تالشی همچنین به عنوان یکی از زبانهای کاسپین شناخته می‌شود. زبان تاتی نزدیک‌ترین زبان از زبانهای ایرانی شمال غربی، به زبان تالشی است؛ به گونه‌ای که برخی منبع‌های زبان شناسی، مانند اتنولوگ، این دو را یک گروه زبانی دانسته‌اند.
| تالشی | |
|---|---|
| tolışə zıvon تؤلشه زوؤن | |
| زبان بومی در |  ایران جمهوری آذربایجان |
| منطقه | غرب و جنوب غربی دریای خزر |
شمار گویشوران | ۸۳۲۴۰۰ (بدون تاریخ) |
هندواروپایی
| |
| الفبای فارسی در ایران
الفبای لاتین در جمهوری آذربایجان الفبای لاتین و آرامی ویژه تالشی | |
| وضعیت رسمی | |
| تنظیم‌شده توسط | فرهنگستان زبان و ادب فارسی |
| کدهای زبان | |
| ایزو ۳–۶۳۹ | tly |
| زبانشناسی | 58-AAC-ed |
میللر معتقد است که با دلایل روشن میتوان گفت که تاتی و تالشی ادامه زبانی است که دست کم هم زمان با آغاز زبان فارسی میانه بدان سخن می‌گفته‌اند؛ هر چند، نشانه‌هایی نیز از پیشینه این زبان‌ها در دوران پیش از فارسی میانه دیده می‌شود. این شواهد و نشانه‌ها همان اندازه که وجه اشتراک این گویشها را با زبان پهلوی پارتی نشان می‌دهد گویای پیوندهای خیلی نزدیک آن‌ها با مادی و اوستایی نیز هست. زیرا که تفاوت زبان پهلوی با زبانهای دیرین مانند مادی و اوستایی به همانگونه است که تشابه و تفاوت تاتی و تالشی باآن زبان‌ها.
براساس اعلام یونسکو، زبان تالشی یکی از زبان های در حال انقراض است.
مقایسه تالشی و دیگر زبانهای ایرانی
تات‌ها، تالش‌ها و مازندرانی‌ها به زبان‌هایی سخن می‌گویند که در بسیاری موارد با زبان فارسی تفاوت داشته و با مادی، پارتی و اوستایی مشابهت دارد. زبان تالشی مشابهت با زبانهای لری، آذری قدیمی، اوستایی و کردی دارد. از این رو، همه این گروه‌های زبانی کاملاً نزدیک را در دسته زبانهای ایرانی شمال غربی جای داده‌اند. اما زبان فارسی، به دلیل تفاوت‌هایش، در دسته زبانهای ایرانی جنوب غربی جای داده می‌شود..با این وجود زبان تالشی با زبان مردم جنوب ایران (زبان اچمی) که خود از شاخه جنوب غربی ایران است، نیز بسیار قرابت دارد.
شباهت های زیادی میان زبان تالشی با مجموعه زبانهای کناره دریای خزر (مازندانی، گیلکی، تاتی) وجود دارد. همچنین تالشی با زبان کُردی همبسته و خویشاوند است. و نیز بنا به قراین و شواهدی غیرمستقیم در این زمینه، می توان چنین حدس زد که به احتمال زیاد ممکن است این مجموعه زبانی، بازمانده و شیوه تحول‌یافته «زبان باستانی مادی» باشد.
تالشی و دیگر زبانهای ایرانی شمال غربی
زبان تالشی در کنار زبانهای زیر، دسته زبانهای ایرانی شمال غربی را می‌سازد:
- گروه زبانی تالشی-تاتی
- گروه زبانی کردی
- گروه زبانی زازا-گورانی
- گروه زبانی سمنانی
- گروه زبانی زبان لکی
- گروه زبانی مرکزی ایران
- گروه زبانی حاشیه دریای خزر
- گروه زبانی اورموری-پراچی
- گروه زبانی خلج
پراکنش جغرافیایی زبان تالشی
تالش زبانان به‌طور عمده از قوم تالش هستند. ایشان در بخش باختری استان گیلان، پنج روستای شهرستان نمین (عنبران-میناباد-جید-میرزانق-گلشن) در استان اردبیل، و نیز مناطق آستارا-لریک-لنکران-ماساللی-یاردیملی-جلیل آباد در جنوب جمهوری آذربایجان زندگی می‌کنند.
گویشها و لهجه‌های زبان تالشی
بررسی‌های موردی در مناطق تالش‌نشین شهرستان‌های صومعه‌سرا و فومن نشان می‌دهد که روستاهای گیلک‌نشین همسایه از واژگان تالشی یا نزدیک به آن که با گیلکی متفاوت است بهره می‌گیرند. حمدالله مستوفی، در مورد مردم گیلان و نزدیکی آن با زبان پهلوی نیز اشاره‌ای دارد. وی در وصف مردم تالش چنین می‌گوید: «مردمش سفید چهره‌اند بر مذهب امام شافعی، زبانشان پهلوی به گیلانی باز بسته‌است.»
در میان تالشان گونه‌گونی زبانی – به نسبت تأثیرپذیری از دیگر زبان‌ها- به شدت وجود دارد. در تالش شمالی مشخصاً پنج گویش آستارایی، لنکرانی، ماسالی و لریکی عنبرانی دیده می‌شود. در تالش جنوبی، مناطق پیرامون آستارا یک گویش تالشی آمیخته با ترکی رواج دارد و در مناطق ماسال تا روستاهای پیرامون، ماکلوان، دهستان آلیان، ماسوله کچا و تالش دولاب با زبان تالشی اصیل‌تری تکلم می‌شود که البته به دلیل نزدیکی به مناطق گیلک‌نشین از آنان تأثیر گرفته و اصیل‌ترین گویش مربوط به منطقه تالش مرکزی یا تالشدولاب است چون مردم آن در زمان‌های نزدیک زندگی همیشگی در کوه داشتند و در کمترین ارتباط با اقوام دیگر بودند. . تنها زبان موجود میان تالشان که هم‌ریشه با زبانهای شمال غربی نیست و به محدوده زبان تالشی رخنه کرده و به شدت به تنوع آن موجب شده زبان ترکی است. این مسئله در تالش شمالی و در آستارای ایران به شدت مشاهده می‌شود.
مردم تالش را میتوان به دو بخش تقسیم کرد:
- مردم یکجانشین که در روستاها و شهرها زندگی می‌کنند و پیشه‌شان کشاورزی است و به آن‌ها «تالش» می‌گویند.
و تالشانی که در طول زندگی خود به مهاجرت از قشلاق به ییلاق و از ییلاق به قشلاق میپردازند و شغل آن‌ها از زمان‌های بسیار قدیم دامداری بوده و است اما با این حال بیشتر تالشان کشاورز هستند همچنین آثاری در دست است که در سفرنامه مریتون کاخال روسی که در قرن ده به تالشستان سفر کرده بود از تالشان آرتاویل(اردبیل) سخنانی به میان امده و همچنین قشر تات و تالش در تبریز در آن زمان که به مرور زمان از میان رفتند و آذری زبانان جای آنان را به خود اختصاص دادند.
بطور کلی میتوان گویش ها و لهجه های زبان تالشی را به سه دسته تقسیم کرد:
۱-گویش شمالی(گشتاسبی)
۲-گویش مرکزی(کرگانرودی)
۳-گویش جنوبی(دولابی)
زبان تالشی در تالش گشتاسبی
در تالش گشتاسبی، تالشان شوروی سابق در سال‌های ۳۵–۱۹۳۱ براساس حروف لاتین برای خود الفبایی وضع کردند و با استفاده از آن الفبا به زبان خود برای نخستین بار نشریه، تألیفات، آثار هنری و کتب درسی منتشر کردند و به همین خط و زبان در مدارس خود تدریس نمودند. حتی در لنکران شعبهٔ تالشی دانشگاه پداگوژی (دانش آموزش و پرورش) وجود داشت. اما در سال‌های پس از ۱۹۳۵ ضمن تحولات سیاسی آن دوره، به فعالیت‌های میهنی و فرهنگی تالشان نقطهٔ پایان گذاشته شد. از انتشار کتاب و نشریه به زبان تالشی جلوگیری به عمل آمد. آموزش عالی و مدارس تالشی تعطیل گردید و روشنفکران تالشی را به قزاقستان و دیگر جمهوری‌های شرقی تبعید کردند. در سال‌های ۵۲–۱۹۴۹ ضمن سرکوب مجدد و تجزیهٔ تالشان، هزاران خانواده از آن‌ها را به مغان کوچاندند.
دستور زبان
ضمایر
ضمایر در زبان تالشی به سه دسته ضمایر فاعلی، مفعولی و ملکی تقسیم می‌شوند.
| ضمیر | ۱ مفرد | ۲ مفرد | ۳ مفرد | ۱ جمع | ۲ جمع | ۳ جمع |
|---|---|---|---|---|---|---|
| فاعلی، تالشی (لمیر) | ăz | të | av | ama | šëma | ave |
| مفعولی، تالشی (لمیر) | mën | tën | avi | aman | šëman | avešun |
| ملکی، تالشی (لمیر) | čëmë | ëštë | čayi | čama | šëma | čăn |
صرف فعل (لازم)
در جدول زیر فعل خوابیدن (xəta) بر اساس گویش پره‌سری از زبان تالشی در زمان‌های مختلف صرف می‌شود. (براساس گویش پره‌سر شهرستان رضوانشهر می‌باشد)
| زمان/شخص | ۱ مفرد | ۲ مفرد | ۳ مفرد | ۱ جمع | ۲ جمع | ۳ جمع |
|---|---|---|---|---|---|---|
| گذشته ساده | xət-im(a) | xət-iš(a) | xət-a | xət-imun(a) | xət_irun(a) | xət-in(a) |
| گذشته نقلی | xəta-m(a) | xəta-š(a) | xəta-a | xəta-mun(a) | xəta_run(a) | xəta-n(a) |
| گذشته کامل | xəta b-im(a) | xəta b-iš(a) | xəta b-a | xəta b-imun(a) | xəta b-irun(a) | xəta b-in(a) |
| گذشته کامل تمنایی | xəta ba-b-e-m(a) | xəta ba-b-e-š(a) | xəta ba-b-e | xəta ba-b-e-mun(a) | xəta ba-b-e-run(a) | xəta ba-b-e-n(a) |
| گذشته التزامی با نشانه | xəta bə-b-â-m | xəta bə-b-â-š | xəta bə-b-â | xəta bə-b-â-mun | xəta bə-b-â-run | xəta bə-b-â-n |
| گذشته التزامی بی نشانه | xəta bu-b-um | xəta bə-b-i | xəta bu-b-u | xəta bə-b-am | xəta bə-b-a | xəta bə-b-un |
| گذشته استمراری | a-xəs-im(a) | a-xəs-iš(a) | a-xəs-i | a-xəs-imun(a) | a-xəs-irun(a) | a-xəs-in(a) |
| گذشته استمراری تمنایی | ba-xəs-e-m | ba-xəs-e-š | ba-xəs-e | ba-xəs-e-mun | ba-xəs-e-run | ba-xəs-e-n |
| آینده در گذشته | kâ a-xəs-im(a) | kâ a-xəs-iš(a) | kâ a-xəs-i | kâ a-xəs-imun(a) | kâ a-xəs-irun(a) | kâ a-xəs-in(a) |
| گذشته در حال انجام | kâ(r) b-im(a) xəta | kâ(r) b-iš(a) xəta | kâ(r) b-a xəta | kâ(r) b-imun(a) xəta | kâ(r) b-irun(a) xəta | kâ(r) b-in(a) xəta |
| حال التزامی با نشانه | bə-xəs-â-m | bə-xəs-â-š | bə-xəs-â | bə-xəs-mun | bə-xəs-â-run | bə-xəs-â-n |
| حال التزامی بی نشانه | bə-xəs-um | bə-xəs-i | bə-xəs-u | bə-xəs-am | bə-xəs-a | bə-xəs-un |
| حال در حال انجام | kâr-im(a) xəta | kâr-iš(a) xəta | kâr-a xəta xəta | kâr-imun(a) xəta | kâr-irun(a) xəta | kâr-in(a) xəta |
| حال ساده/اخباری | ba-xet-im(a) | ba-xet-iš(a) | ba-xet-i | ba-xet-imun(a) | ba-xet-irun(a) | ba-xet-in(a) |
| آینده | kâ ba-xet-im(a) | kâ ba-xet-iš(a) | kâ ba-xet-i | kâ kâ ba-xet-imun(a) | kâ ba-xet-irun(a) | kâ ba-xet-in(a) |
واژگان
| English | شمالی (لنکران و لوندویل) | تالشی مرکزی | جنوبی (خوشابر/ شاندرمن) | تاتی (کلور/ گلوزان) | فارسی |
|---|---|---|---|---|---|
| big | yol | yâl | yâl | pilla | bozorg |
| boy, son | zôa | zôa, zue | zu'a, zoa | zâ | Pesar |
| bride | vaya | vayu | gēša, vayu | vayu, vēi | arus |
| cat | pišik | peču | peču, pešu, piši | pešu | gorbe, piši |
| cry (v) | bëramati | beramestē | dad karde,beramē | beramesan | geristan |
| daughter, girl (little) | kina, këla | kilu, kela | kina, kel(l)a | kille, kilik | doxtar |
| day | rôž, ruj | ruz | ruz, roz | ruz | ruz |
| eat (v) | hărdati | hardē | hardē | hardan | xordan |
| egg | uva, muqna, uya | âgla | agla,merqona | xâ, merqowna | toxme morq |
| eye | čaš | čaš, čam | čēm | čašm | čašm |
| father | dada, piya, biya | dada | dada | pē | pedar |
| fear (v) | purnē, tărsati | târsinē, tarsestē | tarsē | tarsesan | tarsidan |
| flag | fëlăk | parčam | parcham ,beydoo | ? | parčam, derafš |
| food | hărde | xerâk | xerâk | xuruk | xorâk |
| go (v) | šëdati | šē | šē | šiyan | raftan (šodan) |
| house/room | ka | ka | ka | ka | xâne |
| language; tongue | zëvon,zôn | zun | zavon | zuân | zabân |
| moon | mâng,ošëm | mâng | mang | mung, meng | mâh |
| mother | mua, mu, nana | nana | nana,dede | mâ, dēdē, nana | mâdar, nane |
| mouth | qav, gav | ga, gav, ga(f) | qar | gar | dahân, kak |
| night | šav | šaw | šav | šav | šab |
| north | kubaso | šimâl | shimal | ? | šemâl |
| rice | bërz | berz | berj,berz | berenj | berenj |
| say (v) | votati | vâtē | vâtē | vâtan | goftan |
| sister | huva, hova, ho | xâlâ, xolo | xâ,khala | xâv, xâ | xâhar |
| small | ruk, gada | ruk | ruk | velle, xš | kučak |
| sunset | šăngo | maqrib | maghreb | ? | maqreb |
| sunshine | haši | âftâv | aftav | ? | âftâb |
| water | uv, åv | âv | âv | âv | âb |
| woman, wife | žen | žēn, žen | yen, žen | zanle, zan | zan |
| yesterday | zina | zir, izer | zir, zer | zir | diruz, di |
پیوند به بیرون
پانویس
- ↑ Evans, Lisa (15 April 2011). "Endangered langues: the full list". The Guardian. London. Retrieved 5/08/2011.
- ↑ Ethnologue report for Talysh
- ↑ شباهت ها و تفاوت هاي تالشي گيلكي و مازندراني , Jahad Daneshgahi. (in Persian)
- ↑ رابینو, ه. ل. ولایت دارالمرز ایران: گیلان. رشت: رشت، طاعتی، 1374.
- ↑ +مدیر. «زبان های تالشی و تاتی در آستانه مرگ». پایگاه تالش شناسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۲-۲۳.
- ↑ دیاکونف، ا.م. تاریخ ماد، ترجمه کریم کشاورز
- ↑ «زبان تالشی و خویشاوندی آن با زبان کردی». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ اوت ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۱۲ مه ۲۰۰۹.
- ↑ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی جلد ۱۴ مدخل تالش. علی عبدلی
- ↑ علی عبدلی، فرهنگ تطبیقی تالشی - تاتی - آذری، تهران، ۱۳۸۰.
- ↑ +مدیر. «زبان تالشی و خویشاوندی آن با زبان کردی». پایگاه تالش شناسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۲-۲۳.
- ↑ Northwestern Iranian Languages on Ethnologue
- ↑ عبدلی، علی: واژه‌نامه دانش‌آموزی تالشی - ترکی. در: مجله «آینده». سال نوزدهم، دی تا اسفند ۱۳۷۲ - شماره ۱۰–۱۲. (از صفحه ۱۰۴۰ تا ۱۰۴۲).
- ↑ رضایتی کیشه خاله، محرم (۱۳۸۲). «چند نکته دستوری در گویش تالشی». ویژه نامه نامه فرهنگستان (گویش شناسی) (۱): ۴۸–۵۰.
- ↑ رضایتی کیشه خاله، محرم (۱۳۸۸). «ساخت فعل در تالشی مرکزی (گویش پره سری)». زبانشناسی (۴۴): ۲۵–۵۰.
منابع
جستارهای وابسته
