گفتگو را می توان معادل «Conversation» به معنای مکالمه رو در روی فرد با فرد یا جامعه با جامعه دانست. اگر گفتگو را معادل «Discaurse» بدانیم، به معنای سخنرانی و گفتگوی علمی در سطحی بالاتر از مکالمه است که به آن گفتمان می گویند. چنانچه گفتمان با واژه تمدن همراه شود، نشان از بالایی و والایی سطح گفتگو دارد.
اگر گفتگو را به معنای ارتباط (Communication) بگیریم، ارتباط طبیعی تمدنها را در طول سالیان و قرنهای متمادی به ذهن متبادر می کند که یک جریان دائمی است. این مفهوم درست و انکارناپذیر است، اما با توجه به طرح گفتگوی تمدنها، مقصود را نمی رساند. البته نتیجه گفتگو می تواند زمینه ساز ارتباط بین تمدنها باشد.
«تمدن» از مدنیّت و شهرنشینی گرفته شده است. تمدن، حاصل و عصاره مظاهر فرهنگی یک قوم، قبیله و ملت است که نماد آن در قانونمندی آن جامعه تجلی می یابد. مظاهر فرهنگی جوامع با یکدیگر مرتبط می شوند، داد و ستد می کنند، تأثیر می گذارند و تأثیر می پذیرند.
«فرهنگ» معانی وسیع و متعددی دارد. از نظر لغوی، به علم، فضل، دانش، عقل و ادب، فرهنگ می گویند و معادل آن «Culture» است. فرهنگ انسانی عبارت است از: آداب، رسوم، سنتها و رفتارهای انسانی که با مظاهر مادی آمیخته شده است و زبان، عقاید، باورها، ابزار، رمزها، مؤسسات، آثار هنری و مانند آن را دربر می گیرد.
منظور از گفتگوی تمدنها بررسی نتیجه تأثیر و تأثر طبیعی فرهنگها در طول اعصار و قرون نیست، گفتگوی تمدنها، پدیده خاصی است که فرهیختگان و اندیشمندان دو یا چند جامعه و فرهنگ با هدف خاصی، قصد انشای آن را دارند. بنابراین، با مذاکره علمی و فرهنگی، از خود می گویند و از دیگران می شنوند. آنان با سعه صدر، از فضیلتها و کاستیها سخن می گویند و پاسخ منطقی، عرضه می کنند.
پیشینه گفتگوی تمدنها، شاید به قدمت خود این تمدنها باشد.«توین بی» در سال 1947 میلادی به شکل بسیار صریح تر نظریه تقابل یا جنگ تمدنها را مطرح کرده بود. او در کتاب «تمدن در بوته آزمایش» در مقاله دهم با عنوان «اسلام، آینده و عرب» به طور مفصل به این موضوع پرداخته است، پس از گذشت نیم قرن، نظریه جنگ تمدنها با تحلیل دقیق تر و شناختی بیشتر و جزئی تر مطرح گشت.
در باره پیشینه طرح گفتگوی تمدنها باید گفت که تا کنون مراکز و سازمانهای گوناگونی برای برگزاری گفتگو بین ملتها، فرهنگها و ادیان، تلاش کرده اند. داریوش شایگان در سال 1356 خورشیدی با حمایت دربار شاه، مرکزی را به نام «مرکز ایرانی مطالعه فرهنگها» بنا نهاد. وی در همان سال، کنفرانسی را با عنوان «آیا تسلط تفکر مغربی، ارکان گفتگو میان فرهنگها را میسر می سازد؟» در تهران برپاکرد.
وی در سال 1374 خورشیدی، کتاب «زیر آسمانهای جهان» را منتشر کرد که در یک فصل آن به «گفتگوی تمدنها» می پردازد.
«رژه گارودی»، اندیشمند مسلمان فرانسوی نیز در اوان پیروزی انقلاب اسلامی ایران با انگشت گذاشتن بر روی بحران درونی تمدن غرب، مرکزی، را به نام «مرکز برخورد و گفتگوی تمدنها» در پاریس بنیان نهاد. وی در کتاب «هشدار به زندگان»، به عنوان یکی از راه حلهای نجات غرب، پیشنهاد می کند که: «غربیان، تمدن و فرهنگ غرب را تنها تمدن و فرهنگ پیشرفته و نمونه تحول و تکامل بشری ندانند و با کشف و شناخت دقیق تمدنهای دیگری که فرهنگ آنها زاییده انقلاب صنعتی نیست، کمبودهای خود را دریابند و از دیگر تمدنها برای غنی تر ساختن و عمیق تر کردن فرهنگ خود استفاده کنند.»
یکی دیگر از اندیشمندان ایرانی که در زمینه گفتگوی تمدنها، نظریه های قابل تأملی دارد، دکتر جواد فلاطوری است. وی در سال 1365 خورشیدی، شعار «گفتگوی تمدنها و ادیان» را برای تبادل نظر بین تمدنها و فرهنگها مطرح ساخت که چندان مورد توجه قرار نگرفت.
باید دانست که نخستین همایش بزرگ جهانی درباره این موضوع، در سال 1990 م. در لیسبون و دومین همایش با عنوان «برای همبستگی علیه تعصب و در راه گفتگوی تمدنها» در سال 1995 م. در پایتخت گرجستان برگزار گردید.
دیبر کل سازمان ملل سال 2001 را سال گفت و گوی تمدنها نامگذاری کرد و ایده گفت و گوی تمدنها برای اولین‌بار در ایران از سوی سید محمدخاتمی، رئیس جمهور سابق کشورمان مطرح شد و از سوی برخی جوامع داخلی و خارجی و سازمان ملل متحد مورد استقبال قرارگرفت. در بهمن ۱۳۷۷ دولت ایران مرکز بین‌المللی گفتگوی تمدنها را برای هماهنگی فعالیت‌های مربوط به گفتگوی تمدنها تأسیس کرد.
خاتمی نظریه گفت و گوی تمدن ها را طی سخنرانی‌هایی در یونسکو، سازمان ملل، و در کتاب گفتگوی تمدنها ارائه کرده‌است. این نظریه بیشتر در پاسخ به نظریه برخورد تمدنهای سامویل هانتینگتون در دهه نود است.
مرکز گفتگوی تمدنها تا اوایل سال ۸۴ زیرمجموعه وزارت خارجه بود ولی پس از آن به زیرمجموعه‌ای از سازمان فرهنگ و ارتباطات تبدیل شد. در دی‌ماه ۱۳۸۴ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، دو دفتر ادیان و مرکز گفتگوی تمدنها را با نام جدید «مرکز گفتگوی ادیان و تمدنها» ادغام کرد و سرانجام در دی‌ماه ۱۳۸۶ طی حکمی از سوی محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور وقت ایران، با همه امکانات و نیروی انسانی در «مرکز ملی مطالعات جهانی شدن» ادغام شد.
در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران نیز روز ۳۰ شهریور «روز گفتگوی تمدنها» نامگذاری شده بود که در سال ۱۳۸۹ به دلیل «منقضی شدن زمان این مناسبت و نداشتن متولی خاص» از تقویم حذف شد.
منابع
سایت خبرگزاری فارس نیوز
سایت حوزه دات نت
سایت ویکیپدیا
سایت تبیان
