گاه‌شماری عبری

طبق اعتقاد بنی‌اسرائیل، اولین دستور خدا به بنی‌اسرائیل، تعیین حلول ماه عبری نیسان به عنوان مبدأ شمارش ماه‌های سال می‌باشد و آن‌ها معتقدند خدا به مُشه (موسی) و اَهَرون (هارون) در سرزمین مصر چنین گفته:

این ماه (نیسان) برای شما اول ماه‌ها باشد، این ماه برای شما اولین ماه از ماه‌های سال خواهد بود

بر این اساس، تعیین شماره روزها، آغاز ماه‌ها و شمارش سال‌ها از مهم‌ترین موضوعات مورد توجه علمی یهود بوده‌است. طبق فرمان خداوند، اعیاد سه‌گانه یهود (پسح: سالگرد خروج بنی اسرائیل از مصر- شاووعُوت: نزول تورات در کوه سینا- سوکُوت: جشن سایه بان‌ها) می‌بایست در موعد مقرر و با مراسم عبادی ویژه برگزار گردد.
همچنین روزهای رُوش هَشانا (آغاز سال نو) و یوم کیپور (روزه بزرگ برای بخشش گناهان) که با آداب و احکام خاص همراه هستند، می‌بایست به دقت تعیین گردند، چرا که بنا بر اعتقاد یهودیان، در چنین ایامی است که خداوند سرنوشت یک سال گذشته را مورد بررسی قرار داده و چگونگی وضعیت و گذران زندگی را برای سال آینده، رقم می‌زند. علاوه بر این جدا کردن تِروما (سهم کوهنها) و مَعَسِر (یک دهم) از محصول و بهائم و استفاده از میوه درختان غرس شده وابسته به تعیین دقیق روزها و ماه‌های سال بود.
دانستن شماره سال‌ها نیز از این جهت حائز اهمیت بود که بنا به فرمان خداوند در تورات، در پایان هر دوره هفت ساله، سال شِمیطا فرا می‌رسید که در آن امور کشاورزی تعطیل می‌شد و گروهی از محکومین جرایم مالی آزاد می‌شدند.
در پایان هفت دوره ۷ ساله نیز در سال پنجاهم، سال یووِل فرا می‌رسید که آن نیز شامل احکام خاص خود بود و از این جهت، شمردن سال‌ها نیز بسیار اهمیت داشت.
طبق آیه ذکر شده در بالا، ماه‌های عبری، با حلول ماه آغاز می‌شود و با حلول ماه بعدی (یعنی یک دور گردش ماه به دور زمین) پایان می‌یابد. زمان دقیق شروع ماه، هنگامی است که کره ماه بین زمین و خورشید قرار دارد و در این حالت قابل رویت نمی‌باشد. این زمان به زبان عبری -مُولاد» به معنی «تولد» نام دارد. فاصله زمانی بین دو مولاد برابر ۲۹ روز و ۱۲ ساعت و ۴۴ دقیقه و ۳/۱۳ ثانیه است.
بنابر این یک سال قمری ۳۵۴ روز و ۸ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۶۶ ثانیه خواهد بود و از سال خورشیدی که حدود ۳۶۵ روز و ۶ ساعت است، ۱۰ روز و ۲۱ ساعت و ۱۱ دقیقه و ۱۸ ثانیه کوتاه‌تر است و این تفاوت موجب گردش ماه‌های قمری نسبت به سال خورشیدی می‌شود.
از سوی دیگر، طبق فرمان تورات، سالگرد خروج بنی اسرائیل از مصر (عید پسح) همواره باید در اوایل بهار جشن گرفته شود و جشن سایه بان‌ها (سوکُوت) نیز باید در اوایل پاییز برگزار گردد. در صورتی که سال عبری طبق ماه‌های قمری شمرده شود، پس از گذشت ۹ سال، عید پسح از اول بهار به آخر پاییز منتقل خواهد شد.
و این در حالی است که این اعیاد و جشن‌ها علاوه بر یادبود مذهبی و تاریخی، جنبه کشاورزی نیز دارند. عید پسح هنگام برداشت محصول گندم، عید شاووعوت هنگام تقدیم نوبرانه برداشت محصول جو و جشن سوکوت زمان تقدیم نوبرانه محصولات شده تابستانی است. ایام خاص توبه (روش هشانا و کیپور) نیز می‌بایست در محدوده زمانی اوایل پاییز قرار گیرند.
برای تطبیق این دو موضوع (قمری بودن ماه‌ها و تطابق اعیاد و مناسبت‌ها با سال خورشیدی) چنین مقرر شد که هر ۲ یا ۳ سال یک بار، سال کبیسه اعلام شده و یک ماه به آن اضافه شود (سال ۱۳ ماهه).
به این ترتیب از چرخش ماه‌ها و مناسبت‌ها نسبت به سال خورشیدی جلوگیری می‌شود.
اعلام سال کبیسه در ابتدا توسط مجمع عالی روحانیون یهود و به صورت مشورتی انجام می‌گرفت. همان گونه که شروع ماه‌هایی که اعیاد مهم در آن‌ها قرار داشت، با رویت حلول ماه توسط همین مجمع و ارسال پیک به مناطق یهودی‌نشین اعلام می‌شد. علما و دانشمندان یهود برای تنظیم و تثبیت تقویم عبری تلاش بسیار نمودند و در حدود سال ۴۱۱۰ عبری (۱۶۵۰ سال پیش) شکل نهایی و امروزی تقویم عبری توسط دانشمندی به نام «هیلل دوم» تدوین شد.
مبنای سر آغاز شمارش تقویم عبری، آفرینش آدم در نظر گرفته شده‌است. طبق گفتار تورات خداوند در شش مرحله (دوره) یا شبانه روز جهان را آفرید و در آخرین مرحله، بشر متعقّل را خلق کرد. پس از آن تورات به‌طور دقیق، عمر آدم اول را ذکر می‌کند و تاریخ جهان (یهود) را با ذکر طول عمر نسل‌های بعدی آدم تا نوح، ابراهیم، موسی و همچنین انبیاء بعدی بنی اسرائیل تا حدود اوایل آبادی معبد دوم بت هَمیقداش (بیت المقدس) شرح می‌دهد. با محاسبه این سال‌ها از مبدأ مذکور، طول تاریخ تقویم عبری به ۵۷۶۰ سال (در ۱۳۷۸–۱۳۷۹ هجری خورشیدی) می‌رسد.
این تقویم از دورهٔ ۱۹ ساله تشکیل شده‌است. علت انتخاب عدد ۱۹ آن است که هر دوره نوزده ساله که ۱۲ سال آن سال‌های معمولی و ۷ سال آن کبیسه باشد دقیقاً برابر با زمان ۱۹ سال خورشیدی خواهد بود (دوره نوزده ساله فقط یک ساعت و ۱۰۸۰/۴۸۵ ساعت از مجموع زمان ۱۹ سال خورشیدی بیشتر خواهد بود که به حساب نمی‌آید). در نتیجه در این دوره، ماه‌ها قمری و همه سال‌ها خورشیدی خواهند بود.
با دانستن زمان حلول هر دوره ۱۹ ساله و اضافه کردن زمان ۲ روز و ۱۶ ساعت و ۱۰۸۰/۵۹۵ می‌توان به راحتی و با دقت زمان حلول دوره بعدی ۱۹ ساله را محاسبه نمود.
سال‌های کبیسه (۱۳ماهه) در هر دوره عبارتند از، سال سوم، ششم، هشتم، یازدهم، چهاردهم، هفدهم و نوزدهم.
برای تعیین سال‌هایی که کبیسه هستند، آن سال را بر عدد ۱۹ تقسیم می‌کنیم، اگر عدد باقی‌مانده یکی از اعداد ۳، ۶، ۸٬۱۱٬۱۴٬۱۷ یا ۱۹ باشد، آن سال کبیسه خواهد بود.
به‌طور مثال در تقسیم سال ۵۷۶۰ بر عدد ۱۹، عدد ۳ باقی می‌ماند که جزء سالهی کبیسه است.
ماه‌های عبری در ابتدا نام مشخص نداشتند و در تورات و سیر متون مذهبی و کهن یهود، ماه‌ها با ذکر شماره (ماه اول، ماه دوم و…) نام برده شدهاند. بعدها در اثر حمله بخت النصر به سرزمین مقدس و به اسارت رفتن یهودیان به بابِل، با تأثیر گرفتن از فرهنگ بابلی، ماه‌های عبری نام‌هایی مخصوص به خود گرفتند.
ترتیب ماه‌های عبری با توجه به ماه‌های ایرانی به شرح زیر هستند (لازم است ذکر شود که این ماه‌ها هر سال در محدودهٔ ۲۰ روزه نسبت به ماههی ایرانی در نوسان هستند):

• در برخی سال‌ها، ماه حشوان ۲۹ روز و ماه کیسلو ۳۰ روز در برخی هر دو ۲۹ روز و در برخی دیگر از سال‌ها، هر دو ۳۰ روزه هستند. *ماه ادار ۲۹ روزه است اما در سال های کبیسه، ادار اول ۳۰ روزه خواهد بود.

چون دوران چرخش ماه به دور زمین سی روز کامل نیست بلکه ۲۹ روز و ۱۲ ساعت و ۴۴ دقیقه است و نمی‌توان اعلام اول ماه را در بخشی از روز اعلام کرد، همان‌طور که در سفر بَمیدبار فصل ۱۱ و یه ۲۰ آمده‌است «تا روزهی یک ماه» و از این یه علما نتیجه گرفته‌اند که روزها را می‌توان برای شروع ماه برشمرد ولی ساعت‌ها را نه بدین خاطر برای کامل بودن روز، ماههی سال قمری را تقریباً به‌طور متناوب ۲۹ روزه و ۳۰ روز تعیین کرده‌اند.
با دانستن زمان حلول ماه قبل (فعلی) و اضافه کردن زمان یک روز و دوازده ساعت و ۱۰۸۰٫۷۹۳ ساعت می‌توان زمان حلول ماه بعد را محاسبه نمود و با اضافه نمودن زمان ذکر شده به حلول ماه بعد و ماههی آتی حتی تا انتهی جهان می‌توان حلول ماه‌ها را محاسبه کرد.
طبق یهٔ که از تورات ذکر شد، خد. آوند ماه نیسان را که خروج بنی اسرائیل از مصر در آن واقع شده‌است، اول ماههی عبری قرار داد و سیر ماه‌ها به نسبت این ماه شمرده می‌شوند (طبق ترتیب فوق). اما مبدأ شمارش سال در تقویم عبری یا به عبارت دیگر آغاز سال نو (تقویمی) از ماه تیشری (هفتمین) محسوب می‌گردد. نیز روشن است که در سالهی ۱۳ ماهه، ماه اَدار دوم به ترتیب ماه‌ها افزوده می‌شود. در این صورت مناسبت‌هایی که در ماه اَدار قرار دارند (مانند جشن پوریم) در دومین اَدار برگزار می‌گردند.
در تقویم عبری، سه نوع «سال» از نظر تعداد روزهی آن وجود دارد. با توجه به این که سال قمری معادل ۳۵۴ روز و ۸ ساعت و ۴۸ دقیقه می‌باشد، برای سهولت در محاسبات، در هر دوره به ترتیب اولین سال (غیر کبیسه) را ۳۵۳ روز در نظر می‌گیرند و آن را سال «ناقص» می‌نامند. دومین سال ۳۵۴ روز بوده و سال «عادی» نام دارد و سومین سال ۳۵۵ روز و با نام «کامل» شناخته می‌شود. هر یک از این سال‌ها اگر کبیسه باشد به ترتیب ۳۸۳ روز (سال ناقص)، ۳۸۴ روز (سال عادی) و ۳۸۵ روز (سال کامل) خواهد بود.
یکی از دلیل تنظیم تقویم به روش مذکور آن است که تا حد امکان سه روز تعطیل مذهبی به‌طور متوالی واقع نشود. زیرا در اکثر اعیاد مذهبی، انجام کار به مدت یک یا دو روز حرام اعلام شده‌است و قرارگیری این یام بلافاصله قبل یا پس از روز شنبه که در آن نیز کار کردن منع شرعی دارد، ایجاد اشکال می‌کند؛ لذا مقرراتی به شرح زیر دربارهٔ تقویم وضع شده‌اند:

1. عید پسح هرگز از روز دوشنبه، چهارشنبه یا جمعه آغاز نمی‌شود.
2. عید شاووعوت هرگز از روز سه‌شنبه، پنجشنبه یا شنبه آغاز نمی‌شود.
3. روش هشانا و عید سوکوت هرگز از روز یکشنبه، چهارشنبه یا جمعه آغاز نمی‌شود.
4. یوم کیپور هرگز در روزهای یکشنبه، سه شنبه یا جمعه واقع نمی‌شود.

جهت سهولت در تنظیم تقویم، دانشمندان یهود (مانند هارامبام- موسی بن میمون) جداول چند صد ساله یا حتی هزار ساله تقویم عبری را استخراج کرده‌اند که با اندک تجربه و دقت در قوانین، تقویم هر سال عبری قابل محاسبه است.
به‌طور مثال، هم‌اکنون جداول تقویم عبری تا سال ۶۰۰۰ عبری (۲۴۰ سال ینده) تنظیم شده و آماده هستند.
اول ماه نو عبری «رُوش حُودِش» نام دارد. در گذشته‌های دور، در این روز مراسم ویژه‌ای برگزار می‌شد اما امروزه تنها یک نوبت نماز اضافی به نام «موساف» به همراه متن ویژه «هَلِل» به معنی مدح خداوند خوانده شده و آیاتی از تورات نیز قرائت می‌گردد. هر چند که برگزاری مراسم سوگواری یا گرفتن روزه نیز در آن منع شده‌است. در مورد ماه های که ۳۰ روزه هستند، مراسم سال نو- روش حودش- ۲ روز برگزار می‌شود (روز سی ام ماه قدیم و روز اول ماه جدید).
در یکی از شبهای بین هفتم تا چهاردهم هر ماه نیز دعایی به نام - دعای ماه نو» خوانده می‌شود و قدرت خداوند در تنظیم مدارات و گردش اجرام آسمانی (مانند ماه) مورد ستایش قرار می‌گیرد.
همچنین بنابر عقیده علمی یهود، هر ۲۸ سال یک بار منظومه خورشیدی و در مرکز آن خورشید، به نقطه و مداری که در روز خلقت قرار داشته‌است داخل می‌شود و به همین جهت در هر ۲۸ سال یک بار، مراسم ویژه شکرگزاری تحت عنوان «دعای آفتاب» برگزار می‌شود. آخرین دعای آفتاب در روز چهارشنبه ۴ نیسان سال ۵۷۴۱ عبری (۱۹ فروردین ۱۳۶۰ خورشیدی) بود و مراسم بعدی در روز پنجشنبه ۵ نیسان سال ۵۷۶۹ عبری (فروردین ۱۳۸۸ خورشیدی) برگزار خواهد شد.
لازم به ذکر است که تاریخ مراسم شرعی یهود (مانند بَرمیصوا و بَت میصوا- زمان به تکلیف رسیدن پسر و دختر- و سالگرد فوت) بر اساس تقویم عبری سنجیده می‌شوند.
برای تبدیل تاریخ عبری به هجری خورشیدی، از اول فروردین الی ۲۲ شهریور رقم ۴٬۳۸۱ و از ۲۳ شهریور الی آخر اسفند رقم ۴٬۳۸۲ از سال عبری کسر می‌شود. برای مثال اردیبهشت ۵۷۶۰ با کسر ۴٬۳۸۱ معادل ۱۳۷۹ خورشیدی خواهد شد. برای تبدیل تقریبی سال عبری به میلادی باید ۳۷۶۰ سال را از تاریخ عبری کسر نمود.
از مشهورترین مستخرجین تقویم عبری در ایران می‌توان از سلیمان کهن صدق یاد نمود و فرزند ایشان آقای اسحاق کهن صدق نیز ادامه دهنده این راه هستند. در اکثر کشورهای یهودی‌نشین جهان، تقویم‌های عبری مطابق با سال میلادی تنظیم و منتشر می‌شوند و در ایران رسم بر این بوده‌است که تقویم طبق سال عبری (از مهرماه) منتشر می‌شود.

• تیشری
• یهودیت
• روش هشانا

• ماه‌ها در تقویم عبری - وبگاه انجمن کلیمیان ایران

• انطباق لحظه‌ها، یوسف ستاره‌شناس، انجمن کلیمیان تهران.