کلیسای مریم مقدس (تبریز)

بنای اولیهٔ این ساختمان، بر طبق قدیمی‌ترین سنگ قبر موجود در آن، به حدود سال‌های ۸۷۹ تا ۹۷۹ خورشیدی (۱۵۰۰ تا ۱۶۰۰ میلادی) بازمی‌گردد. کلیسا دارای سردر سنگی است که با توجه به تزیینات، نوع قوس و ویژگی‌های معماری به کار رفته در آن می‌توان قدمت آن را به سده هفتم هجری (۱۲۰۰ تا ۱۳۰۰ میلادی) و هم دوره با حکومت ایلخانان مغول در ایران نسبت داد.

پس از زمین‌لرزه تبریز در ۱۱۵۸ خورشیدی (۱۷۸۰ میلادی)، با استناد به کتیبهٔ نصب شده در آن، در ۱۱۶۱ خورشیدی (۱۷۸۲ میلادی) به سبک دوران صفویه بازسازی شده‌است.

کلیسای مریم مقدس تبریز دارای حیاط مشجری است که نخستین چاپخانهٔ تبریز نیز در آن ساخته شده‌است. در ۱۲۶۷–۱۲۶۸ خورشیدی (۱۸۸۹ میلادی) به کوشش اسقف «استپانوس مختیاریان»، خلیفهٔ ارمنیان آذربایجان، یک دستگاه ماشین چاپ برای رفع نیازهای مدرسهٔ «آرامیان» تهیه شد.

کلیسای مریم مقدس تبریز به سبک معماری ارمنی ساخته شده. این شیوهٔ ساخت مربوط به سده‌های هفتم تا نهم میلادی در ارمنستان است. این بنا با داشتن مصالح و شیوه‌های ساخت متفاوت معرف چندین دورهٔ ساخت است؛ دیوارها و ستون‌های بنا از سنگ و آجر و طاق آن آجری است و نمای خارجی آن از سنگ نتراشیده و آهک، نما کاری شده‌است. پس از زلزله تبریز، این کلیسا به صورت کامل تخریب و به ویرانه‌ای تبدیل شد و کلیسای فعلی بر روی همان بنای قبلی و با استفاده از مصالح باقی‌مانده از آن بار دیگر، مطابق پلان اولیه اما به سبک صفویه ساخته شد. ساخت بنای مجدد کلیسا در ۱۱۶۱ خورشیدی (۱۷۸۲ میلادی)، آغاز و در ۱۱۶۴ خورشیدی (۱۷۸۵ میلادی)، پایان یافت.

• فهرست کلیساهای ارمنی در ایران

• «کلیساهای تاریخی ایران». درگاه کویر، معماری و بناها.
• هویان، آندرانیک (۱۳۸۰). کتاب ارمنیان ایران. مرکز بین‌المللی گفتگوی تمدنها با همکاری انتشارات هرمس. ص. ۱۱۱-۱۵۷. شابک ۹۶۴-۳۶۳-۰۰۷-۲.
• میلر، ویلیام. کتاب کلیسای قدیم در ایران. ترجمهٔ محمد سعیدی.
• ملکمیان، لینا (۱۳۸۰). کلیساهای ارامنه ایران. دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
• شجاع‌دل، نادره (زمستان ۱۳۸۴). «مروری بر کلیساهای ارامنه استان آذربایجان شرقی». فصلنامه فرهنگی پیمان. سال نهم (۳۴).
• سیمونیانس، آرموند (زمستان ۱۳۹۲). «بررسی سیر معماری کلیسای مریم مقدس تبریز». فصلنامه فرهنگی پیمان. سال هفدهم (۶۶).
• سیمونیانس، آرموند (زمستان ۱۳۹۲). «بررسی سیر معماری کلیسای مریم مقدس تبریز». فصلنامه فرهنگی پیمان. سال هفدهم (۶۶).
• «کلیساهای تاریخی تبریز». دانشنامه رشد. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ سپتامبر ۲۰۱۶.
• پورحسین خونیق، ابراهیم (۱۳۸۲). تبریز به روایت تصویر. تبریز.
• «جشن سال نو مسیحی ارامنه در اراک و تبریز». ایسنا. ۱۶ دی ۱۳۹۷.