کلیسای زور زور

تاریخ بنای زور زور بین سال‌های ‎ ۱۳۱۵–۱۳۴۲ میلادی تخمین زده می‌شود و توسط اسقف اعظم کلیسای تادئوس مقدس، به نام «زکریا» از خاندان بزرگ و مالکین آن منطقه، ساخته شده و به صورت مدرسه تعلیمات دینی و فرهنگی و ادبی، زیر نظر اسقف «هوانس یرزنقاتسی» (یرزنگاتسی) که یکی از مشاهیر ادب و تعلیم و تربیت ارمنیان محسوب می‌شود اداره می‌شد؛ او در سال ۱۳۴۱ میلادی مقیم این کلیسا بود، و به این سبب او را «زور زورتسی» (Hovanes yerznkatsi - Tsortsoretsi) نیز می‌نامند.

این کلیسای صلیبی شکل است و ابعاد بیرونی آن ۷/۲۰ × ۵/۱۰ و ارتفاع آن پس از تجزیه و تحلیل تناسبات پلان و انتقال آن بر نمای ساختمان، ۱۲/۵۸ به دست آمده‌است. این کلیسا همانند سایر کلیساهای ارمنی که در آن روزگار ساخته می‌شد، با سنگ‌های تراشیده شده در حجم‌های مختلف ساخته شده‌است. نمای کلیسا بسیار ساده است و فقط اطراف پنجره‌ها و نورگیرها با ستون‌های کاذبی که به قوس جناغی ختم می‌شوند تزیین شده‌است.

وزارت نیرو به منظور تأمین آب به دشت ماکو، پروژه سد مخزنی بارون را به تصویب رسانید و از سال ۱۳۶۶، عملیات ساختمانی آن شروع شد. کلیسا در همان نقطه‌ای قرار گرفته بود که دیوار حائل سد نیز می‌بایستی در آنجا بر پا می‌گردید و طبق نقشه‌های مصوب، پس از اتمام آن و آبگیری دریاچه، کلیسای مزبور در دریاچه سد غرق می‌شد. از طرفی عملیات خاکبرداری تونل‌های انحرافی و یک رشته انفجارهای ساختمانی به بقیه بنای کلیسا آسیب فراوانی وارد نموده بود. به همین علت مدیریت اجرایی سازمان میراث فرهنگی کشور، با موافقت وزارت نیرو و همکاری شرکت‌های (مهاب قدس و پیماب) و سازمان آب و برق منطقه‌ای و همچنین توسط کارشناسان سازمان میراث فرهنگی و به همکاری متخصصین و معماران جمهوری ارمنستان در مدت ۲۵ روز، با رعایت نکات علمی، سنگ به سنگ، لایه‌های دیوار چینی شماره گذاری، پیاده و به محل دیگری با ارتفاع حدود ۱۱۰ متر و به فاصله ۶۰۰ متری آن نقطه، منتقل و بر روی یک برآمدگی صخره‌ای، از نو بنا گردید.

• کلیسای حواری ارمنی
• کلیسای تادئوس مقدس
• کلیسای سن استپانوس
• فهرست کلیساهای ارمنی در ایران
• خلیفه‌گری ارامنه آذربایجان

• ملکمیان، لینا (۱۳۸۰). کلیساهای ارامنه ایران. دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
• پروژه جابجائی و دوباره‌سازی کلیسای مریم مقدس-کلیسای زور زور، نویسنده:واروژان آراکلیان، فصلنامه فرهنگی پیمان - شماره ۱۱ و ۱۲ - بهار و تابستان ۱۳۷۹
• کتاب ارمنیان ایران، آندرانیک هویان، مرکز بین‌المللی تمدنها با همکاری انتشارات هرمس ۱۳۸۰، شابک ۲-۰۰۷-۳۶۳-۹۶۴. (صفحه ۱۳۶ تا ۱۳۷ کلیساهای ارمنیان در ایران)
• کلیساهای ارمنیان ایران، نویسنده:آندرانیک هویان، سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه)، معاونت معرفی و آموزش اداره کل آموزش انتشارات و تولیدات فرهنگی ۱۳۸۲
• مروری بر کلیساهای ارامنهٔ استان آذربایجان غربی، نویسنده: نادره شجاع دل، فصلنامه فرهنگی پیمان - شماره ۳۳ - سال نهم - پاییز ۱۳۸۴
• پراکندگی کلیساهای تاریخی ارمنیان در آذربایجان غربی، نویسنده: بهروز خان محمدی، فصلنامه فرهنگی پیمان - شماره ۳۱ - سال نهم - بهار ۱۳۸۴
• کلیسای مریم مقدس (زور زور)، ماکو،درگاه کویر