کتابداری تطبیقی

این اصطلاح را نخستین بار چیس دین با انتشار دو مقاله در سال ۱۹۵۴ بر مبنای تجربیاتی که از یک بررسی گروهی در دانشگاه شیکاگو به دست آورده بود به کار گرفت. تا ده سال بعد این اصطلاح در هیچ نوشته‌ای به کار نرفت تا اینکه در سال ۱۹۶۴ آقای فاسکت (از دیگر صاحب نظران در حوزه کتابداری تطبیقی) طی نطقی که در دانشگاه میشیگان می‌کرد باز به موضوع کتابداری تطبیقی پرداخت (سیمسووا، ۱۳۶۱).

در یک نگرش اگر کتابداری جهانی را همان کتابداری تطبیقی گسترش یافته بدانیم پس چهار قانون کتابداری جهانی را که توسط ریچارد کرزیس و گاستون لیتون گفته شده را در مورد کتابداری تطبیقی نیز می‌توان به کار بست. این چهار قانون عبارتند از: ۱- قانون اقتضا و مناسبت. ۲- قانون ارتباط و پیوندها. ۳- قانون توجه به یکپارچگی نسبی. ۴- قانون یکپارچگی کامل. قانون اول می‌گوید که جنبه‌های موفقیت‌آمیز کتابداری مانند قانون‌گذاری، ادبیات و خدمات که ارضاکننده نیازهای ملی هستند، باید با در نظر گرفتن واقعیت‌های کشور طرح ریزی شوند و این یعنی موفقیت اجرای طرحی نوین (در زمینه کتابداری) در یک جامعه، به مطابقت آن با عوامل فرهنگی، تاریخی، سیاسی، و اقتصادی آن جامعه بستگی دارد. قانون دوم به این موضوع می‌پردازد که تمام جنبه‌های رشته کتابداری در یک جامعه با یکدیگر ارتباط دارند و کیفیت هر جنبه در سایر جنبه‌ها منعکس خواهد شد. مثلاً ضعف قوانین کتابخانه در یک جامعه باعث ضعف کنترل کتابشناختی در همان جامعه می‌شود. قانون سوم می‌گوید که با عبور جنبه‌های مختلف کتابداری از مرزهای ملی و جهانی شدن آن، نیاز تعدیل و تنظیم عناصر تشکیل دهنده این رشته به استاندارد شدن بیشتر می‌شود. و در نهایت قانون چهارم توضیح می‌دهد که استاندارد کردن فرایندی است که باعث می‌شود تمام متغیرهای کتابداری یکدست شوند و در نهایت کتابداری جهانی به وجود آید (کرزیس، ۱۳۸۰).

مطالعه منطقه ای به‌طور کلی مطالعات در کتابداری تطبیقی به سه بخش کلی تقسیم می‌گردند: ۱- مطالعات منطقه‌ای. ۲- مطالعات موردی. ۳- مطالعه موضوعی (تطبیقی). در مطالعه منطقه‌ای تمام رشته کتابداری در یک منطقه جغرافیایی خاص مورد مطالعه قرار می‌گیرد، مثلاً کتابخانه‌های فرانسه. در واقع مطالعات منطقه‌ای پایه و اساس یک کار تطبیقی را تشکیل می‌دهد. زمانی که یک دانشجو در کار مطالعه منطقه‌ای مشغول است، مسئله تطبیق هیچ گاه به‌طور کامل از ذهن او بیرون نمی‌رود و اگر دربارهٔ مثلاً یک کشور بیگانه مطالعه می‌کند در هر مرحله از کارش ناچار به مقایسه خواهد بود (سیمسووا، ۱۳۷۱). ما در مطالعات منطقه‌ای پنج قاره دنیا را به نه منطقه جامع که در آن فعالیت‌های جاها فعالیت‌های کتابداری انجام می‌گیرد تقسیم می‌کنیم.این تقسیمات به شرح زیر است: آسیا: ۱- خاورمیانه ۲- آسیای مرکزی، آسیای جنوبی، شرق آسیا، و آسیای جنوب شرقی آفریقا: ۳- آفریقا اروپا: ۴- اتحاد جماهیر شوروی ۵- اروپای غربی ۶- اروپای شرقی آمریکا: ۷- آمریکای لاتین ۸- ایالات متحده و کانادا اقیانوسیه و استرالیا: ۹- استرالیا، زلاندنو، اقیانوسیه در هر یک از مناطق جغرافیایی یادشده ۱۱ جنبه از کتابداری بررسی خواهد شد که عبارتند از: ۱- کنترل کتابشناختی ۲- قانون کتابخانه‌ها ۳- پشتیبانهای مالی ۴- حرفه ۵- کتابداران دست اندرکار ۶- انجمن‌ها ۷- مؤسسات آموزشی ۸- ادبیات کتابداری ۹- مؤسسات خدماتی ۱۰- خدمات ۱۱- طرح‌های آینده (کرزیس، ۱۳۸۰).

مطالعه موردی عبارت است از بررسی یک مسئله در یک منطقه جغرافیایی خاص، مثلاً مطالعه کتابخانه‌های سیار در انگلیس. اهداف مطالعات موردی دارای طیف وسیعی هستند و دانشجویان برای رسیدن به مطالعه موردی باید پایه بسیار قوی از نظر علمی داشته باشند (سیمسووا، ۱۳۷۱).

در رابطه با این مطالعه چون مقدار منابع و مأخذ کم بود و اطلاعات دچار کاستی بود مطلبی ذکر نمی‌گردد.

استفاده از اصل تطبیق در مطالعات کتابداری تاریخچه دقیقی ندارد و نمی‌توانیم برای آن زمان خاصی به عنوان مبدأ مشخص کنیم. امّا در اهمیت اصول تطبیق همین بس که بدانیم در کتابخانه آشوربانیپال در نینوا و در کتابخانه‌های عمومی پریکلس و هرودوت کاتبان و نگهبانان (خازن) کتاب معمولاً نسخه‌های خطی کتاب‌های مختلف را با یکدیگر منطبق می‌کردند و مقایسه می‌نمودند (به نظر می‌آید یکی از کاربردهای اصلی مطالعات تطبیقی در فهرستنویسی نسخ خطی است)(کرزیس، ۱۳۸۰). اما جی.ام.بالدوین تطبیق را این گونه تعریف می‌کند: «تلاشی است برای تشخیص تفاوت‌ها و تشابهات بین دو یا چند شی.» یک تطبیق کامل مراحلی دارد که از این قرار است: ابتدا هر واحد اطلاعاتی مربوط به یک کشور با واحد متقابل کشور دیگر تطبیق می‌شود - بعد رابطه هر واحد اطلاعاتی با واحد اطلاعاتی دیگر در داخل همان کشور برقرار می‌شود - سپس کلیات طرح تمام واحدها در داخل یک کشور با طرح داخل کشور دیگر تطبیق می‌شود. جی.زد.اف.بردی این نوع تطبیق را متعادل می‌نامد.به غیر از این نوع تطبیق نوع دیگری به نام تطبیق تصویری نیز وجود دارد (سیمسووا، ۱۳۷۱).

فلسفه آموزش کتابداری تطبیقی این است که دانش را نمی‌توان به صورت مقوله‌های مجزا تلقی کرد. دانشجو باید خودش آن را کشف کند و کتابداری تطبیقی نیز در همین جهت به او کمک می‌کند.روش‌هایی که از طریق کتابداری تطبیقی آموزش داده می‌شود به‌طور دقیق در عمل به کار خواهد رفت، مشروط بر اینکه دانشجو زمینه خوبی در روش‌های تحقیق ابتدایی بدست آورده باشد. در واقع سود نهایی مطالعه کتابداری تطبیقی عبارت است از تغییراتی که در رفتار دانشجو در زمینه شناخت دنیای اطراف خود به وجود می‌آید (سیمسووا، ۱۳۷۱). کتابداری تطبیقی را در سطوح مختلف می‌توان آموزش داد و حتی دانشجویان لیسانس نیز می‌توانند از آن بهره گیرند کما اینکه بیشتر مربوط به دوره فوق لیسانس است. دانشجویانی که در س کتابداری تطبیقی را انتخاب می‌کنند، می‌دانند که این درس به کار انفرادی و قوه ابتکار خیلی زیادی احتیاج دارد و هم چنین وقت گیر است. در پایان یکی از دوره‌های کتابداری تطبیقی که در بریتانیا برگزار شده بود، از دانشجویان تقاضا شد که پرسش نامه‌ای را در رابطه با دید کلی شان در مورد این دوره تکمیل نمایند. اغلب آن‌ها معتقد بودند که این درس به آن‌ها وسعت نگاه بخشیده‌است. البته بیشتر دانشجویان کتابداری تطبیقی را تا حدودی موضوع مشکلی می‌پنداشتند و دلایل این تصور را هم به شرح رو به رو می‌گفتند: فقدان منابع، نیاز به کار انفرادی، تصمیم‌گیری شخصی مداوم، مقدار کار و حجم موادی که باید تنظیم شود. اما در این جمع دانشجویانی هم بودند که این دروه را به عنوان خلاق‌ترین دوره می‌دانستند (کرزیس، ۱۳۸۰)

با توجه به مطالب گفته شده در این نوشته می‌توان گفت که کتابداری تطبیقی یکی از شاخه‌های پیچیده و مشکل کتابداری است که آموزش آن حتی نیاز به دروه‌ای جداگانه دارد و نیز این دوره به دانشجویان توانایی و مهارت بیشتری در حل مشکلات تحصیلی می‌دهد.در کشور ایران و در دوره‌های کتابداری به نظر می‌آید توجه چندانی به این شاخه از کتابداری نمی‌شود به خاطر همین امیدواریم که در سال‌های بعد شاهد بذل توجه بیشتر از طرف گروهای کتابداری سراسر کشور به کتابداری تطبیقی باشیم.

۱. کرزیس، ریچارد؛ لیتون، گاستون. دنیای کتابداری (مطالعه تطبیقی). ترجمه دکتر علی شکویی. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، مرکز انتشارات علمی، ۱۳۸۰.

۲.سیمسووا، سیلوا؛ مک کی، م. شناخت و کاربرد روش تطبیقی در علوم کتابداری. ترجمه اسدالله آزاد. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۱.

۳.سیمسووا، سیلوا. دوره مقدماتی کتابداری تطبیقی. ترجمه ناهید مرتضوی. تبریز: دانشگاه تبریز، ۱۳۷۱.