کبوترخانه

تاریخچه کبوترخانه‌ها و این که در چه زمانی یا کجا با هدف بهره‌برداری از مدفوع پرنده‌ها به خصوص کبوترها به عنوان کود ساخته شدند به‌طور دقیق مشخص نیست، اما شواهد این سازه‌ها در ایران به ۱۲۰۰ سال پیش می‌رسد.

تربیت کبوتر در دوران بعد از اسلام در ایران و دیگر ممالک معمول بود و حتی کتابهایی در مورد این حیوان مفید و پُرثمر، تألیف شده‌است، که از آن جمله می‌توان به کتاب تمائم الحمائم، تألیف محی الدین بن عبدالطاهر اشاره نمود.

بر اساس تاریخ ابن کثیر (جلد۱۲، صفحه۴۱۱)، رسم کبوتربازی در قرن چهارم و پنجم معمول بود و چون کبوتربازها برای مردم ایجاد مزاحمت می‌کردند، گاهی از طرف فرمانروایان دستور جلوگیری از آنان داده می‌شد؛ چنان‌که مقتدی عباسی (نیمه دوم قرن پنجم)، از کبوتربازی منع نمود. آن طور که سیوطی در تاریخ خود (صفحه ۲۸۰) آورده، همین مقتدی عباسی بود که دستور داد برج‌های کبوتر را نیز خراب کنند، زیرا این برج‌ها مُشرف بر خانه‌های مردم بود.

از مندرجات تاریخ ابن الجوزی (جلد ۷، صفحه: ۲۱۲) چنین برمی آید که در زمان عضدالدوله، بوسیله کبوتران نامه بر، در فاصله ۶ ساعت، دستور شاه به حکمران کوفه ابلاغ شده و جواب آن می‌رسید.

کبوترخانه داری نیز خود نیازمند در اختیار داشتن دانشی بوده است که می توان نمونه ای از آن را در میراث مکتوب کشاورزی ایرانیان یافت. خاتمه کتاب ارزشمند "معرفت فلاحت" که در قرن دهم هجری قمری نوشته شده به این موضوع اختصاص دارد.

از دیرباز، برای استفاده از گوشت و کود کبوتران، ساختن کبوترخان یا کبوترخانه معمول بود. ژان شاردن که در عصر صفوی از ایران بازدید کرده‌است، به پیشینه بناهای کبوترخان و وضعیت آن‌ها در عصر صفویه چنین اشاره کرده‌است: {{نقل قول|کبوترخان را در ایران، اصولاً برای تزئین نساخته بودند، بلکه به منظور انتفاع و بهره‌برداری، به ساختن کبوترخان اقدام می‌کردند، حتی در زمان حاضر نیز، یکی از مناظری که در اطراف دهات ایران دیده می‌شود، همین برج‌های کبوترخان است، که صدها سوراخ چهارگوش در آن تعبیه شده‌است… در ایران گوشت کبوترها را می‌خورند و از همه بالاتر فضولات آن‌ها را که کود حیوانی بسیار گرانبهایی است، جمع می‌کنند. جالیزهای معروف خربزه اصفهان در سایهٔ همین کود بارور می‌شود و قرنهاست که این کار معمول است. تاورنیه که در سال ۱۶۷۷ میلادی (۱۰۸۸ هجری) سفرنامه خود را نوشته، می‌گوید در اطراف اصفهان بیش از سه هزار کبوتر وجود داشته‌است.

همیشه انسان ها علاقه زیادی به پرندگان داشته اند. این موجودات زیبا جایگاه و محبوبیت ویژه ای نزد مردم دارند، به نحوی که تبدیل به نمادی برای صلح و آزادی شده اند. علاوه بر لذت بصری و همدم بودن برای انسان و جدای از مصرف گوشت آن ها، پرندگان با خوردن حشرات و جوندگان، به کنترل جمعیت این قبیل جانداران می پردازند. هم چنین باعث کاهش آسیب به محصولات کشاورزی و جنگل ها می شوند. محدود کردن انتقال بیماری مانند ویروس غرب نیل، تب دانگ و مالاریا و نقشی که در بازسازی زیستگاه ها و عمل گرده افشانی گیاهان و پراکنده کردن دانه ها دارند نیز به محبوبیت آن ها نزد انسان افزوده است. این توضیح کوتاه، مقدمه ای بود برای معرفی بنایی خاص با نام “کَبوتَرخانه” که به علاقه انسان به پرنده باز می گردد.[۲]

برج های کبوتر فقط در ایران موجود نیستند بلکه در کشورهایی مانند افغانستان، عراق، ترکیه، مصر، انگلستان، فرانسه، اسپانیا، آمریکا و برخی کشورهای دیگر نیز مشاهده می شوند. با این که این سازه از اهمیت بالایی در صنعت کشاورزی برخوردار بوده است، اطلاعات چندان دقیق و کاملی در مورد آن ها وجود ندارد.

کبوترخانه ها بیش تر در مناطق مرکزی ایران به ویژه در زمین های کشاورزی اصفهان و روستاهای حومه آن به دلیل شرایط آب و هوایی منطقه، رونق کشاورزی، لزوم تولید کود انبوه و عدم دسترسی به کود دامی در تمام ایام سال، ساخته می شد، اما در شهرهای یزد (میبد) و آذربایجان نیز نمونه هایی از این بنا وجود دارد. دلیل انتخاب پرندگان برای چنین هدفی، بالا بودن کیفیت کود آن ها نسبت به دام در حاصلخیزی زمین کشاورزی و هم چنین نگه داری از آن ها راحت تر و مقرون به صرفه تر بود.[۳]

کارکردهای کبوترخانه

نکته جالب توجه در مورد کارکرد کبوترخانه ها در ایران این است که مدرکی مبنی بر نگه داری پرندگان صرفا جهت مصرف گوشت آن ها وجود ندارد و تنها از کود آن ها در کشاورزی استفاده می شد. شاید دلیل این امر این بوده است که در فرهنگ ایرانی آزار پرندگان گناه محسوب می شود. حتی “انگلبرت کمپفر” در این مورد نوشته است: «منظور از ساختن این کبوترخانه ها فقط این است که فضله کبوتر را به دست آورند. به کبوتران نیز کسی صدمه نمی رساند.» شاید دلیل اصلی پرورش کبوتر در ایران این نکته بود که کبوترها بر خلاف گنجشکها و سایر پرندگان به مزارع سبز حمله نمیکردند و صرفا از دانه های بر زمین ریخته بعد از برداشت کشاورزی تغذیه می شدند به این ترتیب پرورش مجموعه های چند هزارتایی کبوتر هم جلوی اسراف دانه های گندم را می‌گرفت و هم محصول پر ارزشی چون کود کبوتر را به همراه داشت از طرفی کبوتران یک ذخیره گوشتی برای روزهای قحطی به حساب می آمدند و از این رو در ایام عادی کسی تعرضی به خود کبوترها نمی کرد [۴]

طراحی ساختمان کبوترخانه

در برج های کبوتر، صرف نظر از شکل آن ها(مدور یا استوانه ای، چند وجهی یا مکعبی) تمامی اجزای بیرونی و حتی تزیینات به کار رفته در نما در جهت حفظ و بقای کبوتران طراحی شده است.

آثار به جا مانده از کبوترخانه های مدور تبدیل به معیاری برای الگوی معماری شده اند. کبوترخانه ها در ایران در اشکال استوانه ای و چند ضلعی با استفاده از خشت و گل (کمتر آجر) ساخته شده اند. بر روی بام بنا و بر بالای برج اصلی، برجک های مشبک کوچکی به منظور ورود و خروج کبوتران ساخته شده است. این برجک ها از ۱ عدد شروع و بر روی برج های حجیم تر تعداد آن ها حتی به ۱۴ عدد نیز می رسد.

انواع برج کبوترخانه

برج های استوانه ای یا مدور: این برج ها از یک استوانه خارجی تشکیل و برای پایداری بیش تر متمایل ساخته می شدند [۵]

برج های مکعبی: سطح این نوع از کبوترخانه ها مستطیل است و در برخی نمونه ها به صورت دو قلو طراحی شده اند.[۶]

در دوران قاجار در شهر میبد “برج کبوترخانه” را در قسمت جنوب شرقی باروی قدیم شهر با خشت و گل به شکل استوانه ای بنا کردند. ارتفاع این برج سه طبقه حدودا ۸ متر است. درون بنا ۴ هزار آشیانه برای کبوتران ساخته شده است. سایز هر لانه در این برج به اندازه یک کبوتر حدودا ۲۰ × ۲۰ سانتی متر است. روی بام بنا، ۴ برجک کوچک و یک برجک بزرگ جهت رفت و آمد کبوتران ایجاد شده است. ابعاد روزنه های ورودی به اندازه ای است که فقط کبوتران و پرندگان کوچک می توانند از آن عبور کنند و پرندگان مهاجم قادر به رفت و آمد از آن نیستند. همین امر امنیت کبوتران را تامین می کند.کبوترخانه میبد

• کفترخانه‌های گلپایگان
• چونچه
• ارگ شیخ بهایی
• پنگ خانه
• کبوترخانه میبد