سقوط هواپیمای سی-۱۳۰ (۱۳۶۰)

هواپیمای سانحه‌دیده، از نوع سی-۱۳۰ئی و متعلق به نیروی هوایی ارتش ایران در ۲۵ اسفند ۱۳۵۰ وارد ایران شده بود و تا زمان بروز سانحه، ۵۰۰۸ ساعت و ۱۵ دقیقه پرواز کرده بود. آخرین زمان تعمیرات سنگین یا اورهال آن در ۱۴ خرداد ۱۳۵۷ به پایان رسیده بود و میزان ساعات تعمیر آن ۳۴۳۴ ساعت و ۲۵ دقیقه گزارش شده بود.

خلبان هواپیما سرهنگ علی صولتی، کمک خلبان ستوان‌یکم محمود خرم‌دل، خلبان ناظر ستوان‌یکم مصطفی ایزدی‌فرد، ناوبر ستوان‌دوم ابراهیم احمدی آل‌هاشم، سر مکانیک پرواز ستوان‌یار دوم احمد حسینی، مکانیک پرواز استوار مجید موحدی، مکانیک پرواز تحت آموزش گروهبان دوم امیر تهرانی و لودمستر استوار دوم جمشید کوزه‌گری، خدمه هواپیما بودند.

هواپیمای سی-۱۳۰ در ساعت ۱۲:۳۰ از فرودگاه مهرآباد پرواز و پس از سه ساعت و سی دقیقه و پرواز در مسیر تهران-بوشهر-اهواز در فرودگاه اهواز فرود آمده بود. این هواپیما، پس از حدود یک ساعت و ۱۵ دقیقه توقف در اهواز، در حالی‌که حامل پیکر ۳۲ کشته، ۲۷ مجروح جنگی، ۴۰ سرنشین و ۹ خدمه پروازی و در مجموع، ۷۶ سرنشین، اهواز را به مقصد تهران ترک کرده بود. پس از حدود یک ساعت از آغاز پرواز و در فاصلهٔ ۳۰ مایلی تهران، اجازهٔ نزول به ۸۵۰۰ پایی به خلبان داده شد. خلبان یکم پرواز، عبور از ارتفاع ۱۱ هزار پایی را گزارش کرد اما لحظاتی بعد، با تماس با پایگاه یکم ترابری اعلام کرد که برق هواپیما قطع و کلیه موتورها خاموش شده‌اند. لحظاتی بعد و با تصمیم کادر پرواز برای انجام فرود اضطراری در منطقه‌ای بیابانی در نزدیکی میدان تیر کهریزک، هواپیما با چرخ‌های نیمه‌باز به حالت «فرود سخت» با سرعت حدود ۸۰ نات با زمین خاکی برخورد کرد. بلافاصله پس از برخورد، چرخ‌های هواپیما جمع شده و هواپیما بر روی شکم خزیده و پس از طی حدود ۱۰ متر با خاکریز قناتی متروکه برخورد کرد. در نتیجهٔ این برخورد، هواپیما روی بال چپ رفته و ملخ موتور شماره یک و نوک بال چپ به زمین برخورد کرده و سبب شکافتن بال چپ، ریزش بنزین و آتش‌سوزی در قسمت انتهایی بال شده و هواپیما حدود ۲۰۰ متر روی شکم خزیده و دُم و بدنهٔ آن در مسیر آتش‌سوزی حاصله از ریزش بنزین از بال چپ قرار گرفته و تمام هواپیما دچار حریق شده و سبب بسته شدن راه نجات بازماندگان می‌شود.

کمک خلبان با بازکردن پنجره از هواپیما خارج شده و لحظاتی بعد هواپیما با ۸٬۰۰۰ پوند سوخت، منفجر گردید.

دقایقی پس از سانحه و پس از این‌که تلاش‌ها برای تماس با هواپیمای مزبور به جایی نرسید، از دو فروند هواپیمای جنگنده اف-۴ فانتوم در منطقه، درخواست تجسس می‌شود که در ساعت ۱۹:۴۷ خلبان یکی از آن‌ها اطلاع می‌دهد که در رادیان ۱۵۰ درجه ۱۷ مایلی آتش‌سوزی دنباله‌داری مشاهده می‌شود. ۴۵ دقیقه بعد یک بالگرد برای کمک به بازماندگان حادثه به محل رفت.

• یوسف کلاهدوز
• موسی نامجو
• ولی‌الله فلاحی
• جواد فکوری
• محمد جهان‌آرا

در رابطه با چگونگی و دلیل وقوع این سانحه، اظهارات متفاوتی بیان شده‌است. در آن زمان، دلیل سقوط این هواپیما، حمله هواپیماهای نیروی هوایی عراق عنوان شد؛ اما خدمهٔ پرواز، اظهار داشته‌اند که پس از وقوع یک انفجار، توانسته‌اند هواپیما را در حوالی کهریزک بر روی زمین بنشانند؛ هرچند به‌علت شدت برخورد با زمین، بسیاری از مسافران آن کشته شدند.

تیمی از نیروی هوایی ارتش ایران به رهبری سرهنگ خلبان بهمن فرقانی، این سانحه را بررسی کردند. این گروه، فرضیهٔ خرابکاری، یا ساقط شدن هواپیما توسط پدافند خودی را بر اساس اسناد و شواهد، رد کرده، و علت سانحه را قطع برق هواپیما، به‌دلیلی نامشخص و اشتباه خدمهٔ پرواز در واکنش مناسب و رفع ایراد و فرود اضطراری معرفی کردند.

برای بررسی این سانحه، هیئتی بی‌طرف نیز از نیروی هوایی پاکستان دعوت شد، و در نهایت، نتیجهٔ تحقیقات جداگانهٔ آن‌ها نیز دلایلی مشابه را به‌عنوان عوامل سقوط نشان داد. اگرچه فرضیه‌های برخورد موشک پدافندی خودی به هواپیما و خرابکاری عمدی، در گزارش‌های رسمی تیم‌های بررسی سانحهٔ ایرانی و پاکستانی رد شدند، اما دلیل قطع برق هواپیما، هرگز مشخص نشد.

محمود خرم‌دل کمک خلبان این پرواز این حادثه را چنین شرح داده‌است:

پس از ترک اهواز همه چیز مرتب بود تا حدود ساعت ۸ شب به نزدیک کوه‌های حسن‌آباد قم رسیدیم. در این زمان سیستم برق هواپیما به‌طور کامل از کار افتاد و تاریکی همه جا را فراگرفت و تنها چراغ‌های حرم عبدالعظیم دیده می‌شدند. بر اثر قطع برق، موتورهای هواپیما نیز خاموش شدند و سیستم هیدرولیک هدایت از کار افتاد.

فکوری ابتدا به کابین خلبان آمد و با چراغ قوه سعی کرد که مشکل را برطرف کند و بعد برای بازکردن دستی چرخ‌ها رفت. چنین احساس می‌شد که فکوری فهمیده‌است مشکل فراتر از قطع برق است. از آنجا که فرمان هواپیما تریم شده بود هواپیما با سرعتی آهسته و به‌طور افقی به سمت زمین در حرکت بود. به همین دلیل هواپیما در بیابان فرود آمد. از آنجا که یکی از چرخ‌ها قفل نشده بود، هواپیما به یک سمت خم شده و روی زمین کشیده شد.

سرهنگ علی صولتی سر خلبان پرواز نیز گفته‌است:

پس از بلند شدن از فرودگاه و طی مسافتی، ناگهان صدای انفجاری که ناشی از خرابی‌های برق بود بلند شد و به دنبال آن، چهار موتور هواپیما از کار افتاد.

ناخدا هوشنگ صمدی، فرمانده تکاوران دریایی مدافع خرمشهر در مصاحبه‌ای با روزنامه قانون، علت سانحه را شلیک پدافند خودی دانسته و می‌گوید: «هواپیما را با موشک پدافند زدند و باعث سقوط آن شدند. در آن زمان من و یکی دیگر از فرماندهان ارشد نیز قرار بود با این هواپیما به تهران بیاییم.»

محمدعلی شریف‌النسب از فرماندهان میانی ارتش در دوران جنگ، در مصاحبه‌ای با وب‌سایت تاریخ ایرانی، در اظهارنظری در ۷ مهر ۱۳۹۶، این واقعه را «صد درصد مشکوک» عنوان کرد و بدون توضیح بیشتر گفت: «به‌نظر من، آقایان رحیم‌صفوی، ری‌شهری و محسن رضایی در جریان هستند؛ اما به دلیل مصلحت‌سنجی کسی چیزی نمی‌گوید.»

• «معمای سی-۱۳۰»