اسفند (ولایت)

اسفند؛ یکی از ولایت‌های ربع نیشابور خراسان؛؛ در «الاعلاق‌النفسیه»، نام این ولایت به صورت اشبند؛ در «احسن‌التقاسیم»، أَسْفَنْد در «معجم‌البلدان»، أَشْفَنْد ثبت شده‌است. در ترجمه محمد حسین خلیفه نیشابوری بر کتاب تاریخ الحاکم، نام این ولایت به صورت ازقند آمده‌است. اما محمدرضا شفیعی کدکنی، گونه درست این واژه را اَزْفَنْد دانسته که تغییر شکل یافته یا گونه دیگر اَسْفَنْد، اَسْپَنْد، اَسْبَنْد و اَشْفَنْد است.

اسفند؛ از ولایت‌های دوازده‌گانه ربع نیشابور خراسان بزرگ؛ بنا به گفته یاقوت حموی، کوره (ناحیه) بزرگی است از نواحی نیشابور و مرز آن از مرج‌الفضاء (مرج‌الخطباء) تا حدود زوزن و بوزجان بوده و هشتاد و سه قریه دارد. او در ادامه می‌گوید که عبدالله بن عامر، لشکر خویش را در همین منطقه فرود آورد و از آن روی که سرما بر آنها فشار آورد به نیشابور بازگشتند. اسفند، در تاریخ الحاکم، ولایتی آباد که در آن مرغزاهایی است توصیف شده و محمد مقدسی آن را رستاقی کوچک و کم‌میوه معرفی می‌نماید که جاده مرو از میان آن می‌گذرد. در «الانساب» سمعانی، ابوطلحه سرکت از اهالی اسفند، معرفی شده‌است.

فرهادجرد

یاقوت حموی، فرهادجرد را قصبه (شهر مرکز) ولایت اسفند معرفی کرده و سمعانی نیز فرهادجرد را از آبادی‌های ولایت اسفند نیشابور دانسته‌است و فرهادجرد یکی از قریه‌های هفتگانه قدیمی ربع نیشابور است که دارای قهندز (کهندژ) بوده‌است. فرهادگرد (فرهادجرد)، در جغرافیای امروز، یکی از روستاهای فریمان در خراسان است. یکی از راویان حدیث، به نام ابوالفضل صالح بن نوح فرهادجردی نیشابوری به این قریه، منسوب است.

• «احسن‌التقاسیم فی معرفةالاقالیم»، تألیف ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی، ترجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۱.
• «احسن‌التقاسیم فی معرفة الاقالیم»، شمس‌الدین ابی‌عبدالله محمد مقدسی، لیدن: بریل، لیدن، ۱۹۰۶م.
• «الأعلاق النفسیه»، تصنیف ابی‌علی احمد بن عمر ابن رسته، لیدن: بریل، ۱۹۸۲م.
• «الانساب»، ابی‌سعد عبدالکریم بن محمد بن منصور التمیمی السمعانی، قاهره: مکتبة ابن التمیمیة، ۱۹۸۰م.
• «تاریخ نیشابور»، ابوعبدالله حاکم نیشابوری، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه، ۱۳۷۵.
• «فرهنگ اعلام تاریخ اسلام»، غلامرضا تهامی، تهران: شرکت سهامی انتشار، ۱۳۸۵.
• «لغت‌نامه»، علی‌اکبر دهخدا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷.
• «معجم‌البلدان»، شهاب‌الدین ابی‌عبدالله یاقوت بن عبدالله الحموی الرومی البغدادی، بیروت: دار صادر، ۱۹۷۷م.