نماز (یهودیت)
نماز در دینِ یهود یا تِفیلا (به عبری: תְּפִלָּה) و در جمع تِفیلیم یا تِفیلوت، به نماز و نیایش روزانهٔ یهودیان گفته می شود. توضیحات دقیق در این خصوص را می توان در سیدور یا بخش های میشنا کتب سنتی دعای یهودیان جست.
یهودیان معمولا در هر روز سه نماز می خوانند و در روز شبات و سایر روز های مقدس، فرقه‌‌های ارتدکس و محافظه کار یک نماز اضافی، به نام موساف می خوانند. نماز پنجمی هم به نام نئیلا وجود دارد که اکنون تنها در روز یوم کیپور، دهمین روز از ماه تیشری که واقع در اوایل پاییز است خوانده می شود. می توان نماز را فرادا یا به جماعت یا به همراه منیان خواند. مثل نماز در اسلام، در یهودیت هم نماز جماعت ارجح و بلندمرتبه است و بخش‌‌هایی هم دارد که جز در جماعت اجرا نمی‌‌شود.
اکثر مراسم آیینی در یهودیت با یک ملودی سنتی به نام نیگون به حالت آوازی قرائت می شود. در هر کنیسه، سکویی کم ارتفاع وجود دارد که حذان بر فراز آن این مناجات را رهبری می کند.
یهودیان شرقی فعلی، زبان ییدیش دارند که داوین ''Daven'' نام دارد و همان معنای نماز خواندن می دهد، یهودیان ارتدوکس اشکنازی بسیار از آن استفاده می کنند.
نمازها و منشأ آن ها
تعداد و زمان
در تلمود دو الف از رسالهٔ تعنیت با اشاره به شماع می گوید: «خدا را با همه دلتان عبادت کنید»
میمونید می نویسد: آن عبادت با حضور قلب همین نماز است. لذا نما زها را، بودا شبا لو هم می خوانند که یعنی عبادت از قلب و با قلب.
میمونید نماز را تکلیف عبادی تورایی می شناسد ولی زمان و تعداد آن را نه.
زنان اگر نماز برایشان واجب باشد تنها یکی از نماز ها و ترجیحا صبح را لزوما باید بخوانند و باقی اختیاری است. شرکت نکردن زنان در دیگر نماز ها، نوعی معافیت محسوب می شود.
در تلمود (ماسخت براخوت ۲۶ب) دو دلیلی برای سه گانه بودن نماز می آورد:
- هر نماز برابر یک قربانی در هیکل سلیمان در قدیم است که یک تعمید در صبح یکی در عصر بوده است و آخر شب هم بقایای تعمید روزانه را می سوزاندند.
- این نماز ها یادگاری شاه پدران سه گانه هستند که طبق تورات ابراهیم صبح ها و اسحق عصر ها و یعقوب شب ها نماز می خواند اما حتی با تکیه بر این نظر زمان خواندن نماز ها و نماز موساف هم بر اساس نظر قبلی تدوین و تشریع شده است.
داوود و دانیال هم سه بار در روز نماز می خواندند.
در مزامیر داوود آمده است: «صبح و عصر شب می گریم و عبادت می کنم و او صدایم را خواهد شنید»
در کتاب دانیال آمده: «پنجره اش رو به اورشلیم باز بود و او سه بار در روز زانو می زد و عبادت می کرد و همیشه خدایش را شکر می کرد»
یهودیت ارتدوکس می گوید هلاخا فقه یهود ایجاب می کند مرد یهودی هر روز سه نماز در شبات و روز های مقدس چهار بار و در یوم کیپور پنج بار نماز بگذارد.
زنان یهودی ارتدوکس ملزم به ادای تنها یکی از نماز ها آن هم بدون رعایت زمان هستند. در یهودیت محافظه کار هم تعداد نماز ها اجباری تلقی می شود. از سال دو هزار قرار بر این شد که زنان هم همان تعداد نماز ها را به جماعت در همان زمان که مردان می خوانند باید بخوانند به استثنای گروه های سنتی و افراد جدا از قوم و جمع. در یهودیت اصلاح طلب هلاخا الزام آور نیست و زمان نماز ها اختیاری است.
متن و زبان
میمونید(میشنه تورا ۱:۴) می گوید یهودیان تا قبل از تبعید بابلی نماز ها را خودشان ترکیب می کردند و می ساختند و ادا می نمودند. اما بعد از تبعید دانایان سنهدرین نتیجه گرفتند که دیگر افراد نمی توانند خودشان نماز بسازند لذا آن ها سیدور از جمله امیدا را تهیه کرده و نوشتند.
زبان این بخش ها به وضوح متعلق به دوران هیکل دوم است اما اصطلاحات تورایی هم در آن یافت می شود و بر اساس فتوای ربایان در نماز نباید اصطلاح میشنایی یا ربایی جز آن چه در میشنا آمده وجود داشته باشد. ظرف دو هزار سال گذشته تفاوت های جزئی بسیاری در نحوهٔ نماز گزاردن فرق مختلف یهودیت به وجود آمده است و هر فرقه ای نوساخ یا متون عملی و عبادی خودش را دارد. بزرگ ترین تفاوت ها علی رغم وجود گروه های دیگری چون یهودیان خصیدی و یمنی بین سفاردیم و اشکنازیم وجود دارد.
هلاخا می گوید تمام نماز های فرادی و جماعت باید به هر زبانی که نمازگزار می فهمد خوانده شود با این حال بسیاری از کنست های ارتدوکس اشکنازی زبان عبری -عبری اشکنازی- را برای نماز هایشان ترجیح می دهند. به استثنای برخی نماز ها مثل کادیش که از ابتدا به زبان آرامی خوانده می شده است و مواعظ که به زبان محلی صورت می گیرد. ارتدوکس های سفاردی زبان لادینو یا پرتقالی و کنست های محافظه کار و اصلاح طلب هم زبان محلی را را به کار می‌برند.
حد نصاب نماز جماعت
نماز فرادی مقبول است اما بهتر است با حداقل ده نفر بالغ یعنی مرد یهودی بالای سیزده سال خوانده شود که بارمیتسوا گرفته باشد. معمولا زنان چون ملزم به نماز نبودند جزو این مینیان یا جماعت شمرده نمی شدند و حساب نبودند اما در ۱۹۷۳ یهودیت محافظه کار آن ها را جزو جماعت شمرد و برخی فرق پذیرفتند و برخی نه. فرقهٔ اصلاح طلب که جماعت را اجباری می گیرند، زنان را در برخی نماز ها می شمرند ولی در فرقه ارتدوکس زنان تنها در برخی نماز ها از جمله بیرخات هاگومل که برای زن و مرد به صورت جمعی لازم است، شمرده می شوند. بهتر است هر کسی همیشه در مکان ثابتی از کنست به عبادت بایستد که برای او موسوم به ماقوم قاووئاست.
تمرکز
کاوانا یا تمرکز برای ادای نماز لازم است. خط اول دعای شماع اسراییل و بند اول نوزده بند امیدا اگر بی کاوانا ادا شود باطل است.
روزهای هفته
شحریت
شحریت نماز صبح است. هلاخا می گوید شحریت در سه -شمع- یا -امیدا- چهار ساعت اول روز باید خوانده شود. ساعت یعنی یک دوازدهم زمان بین طلوع و غروب آفتاب که ممکن است تابستان و زمستان از چهل و پنج دقیقه تا یک ساعت و ربع یعنی به مقدار نیم ساعت تغییر کند.
با برخاستن از خواب دعایی خوانده می شود تلیس کوتون و تلیت بر سر انداخته می شود و تفیلین بر سر و دست بسته می شود. ابتدا بیرخوت هَشَخَر (دعای صبح گاهی) خوانده می شود. در یهودیت ارتدوکس بعد از این، نوشته های ربینی و تورایی و بعد کادیش خوانده می شود. سپس پسوکی دزیمرا که مزامیر ۱۰۰ تا ۱۴۵ یا ۱۵۰و دعای یهی خوود و دعای دریا۱۴ و ۱۵ از سفر خروج توراست خوانده می شود. سپس شمع و امیدا یا اسره شمونه که نوزده دعا در خورد دارد خوانده می شود. سپس تا خانوم اما فقط روز هایی که جشن نیست خوانده می شود.
دوشنبه و سه شنبه بعد از این بخشی از توراه و بعد تاخانوم بلندی خوانده می شود. سپس دعای آخر و علینو و بعد کادیش عزاداران خوانده می شود.
مینحا
نیم ساعت بعد از ظهر هلاخایی مینحا خوانده می شود. مینحا گدولا بعد از مینحا کاتانا که دو و نیم ساعت هلاخایی بعد از آغاز شب خواند می شود. خوب است نماز پیش از غروب به پایان برسد اما برخی ادای آن را تا شب تجویز می کنند.
یهودیان اسپانیا و ایتالیا مینحا را با ایهٔ پنج مزمور هشتاد و چهار و کوربانوت ایات یک تا هشت از باب بیست و هشت سفر اعداد شروع می کنند و با پیتوم هاکتورت ادامه می دهند. بخش آغازین با ایات سه و چهار ملاکی شروع می شود اشکناز های غربی تنها قوربانوت (به معنی قربانی) را می خوانند. اَشرِی شامل آیهٔ پنج باب هشتاد و چهار مزامیر و کل مزمور صد و چهل و پنج خوانده می شود و بلافاصله پس از آن خاتزی کادیش -کادیش تا نیمه-و شمونه اسره یا به جای آن امیدا خوانده می شود. سپس ذکر خاص تاخانوم یا تضرع صورت می گیرد و سپس کل کادیش خوانده می شود. سفاردیم مزمور ۶۷ یا ۹۳ را هم می خوانند و پس از آن کادیش سوگوار را. در بسیاری فرق مدرن پس از این علینو قرار دارد و اشکنازیم پس از آن کادیش سوگوار را می خوانند.
در تیشا بآو که نهم ماه آو و زمان روزهٔ سالیانه است برای خواندن مینحا تلیت و تفیلین پوشیده می شود و امام جماعت هم در زمان نماز و در طول ایام روزه باید تلیت بر سر و تن کند.
معاریو/عارویت نماز عصر
در بسیاری فرقه ها نماز ظهر و عصر بلافاصله خوانده می شود تا مردم لازم نباشد مجدد راهی کنست شوند. ویلنا گائون با این طریقه مخالف بود و پیروانش معاریو را پس از آغاز شب می خوانند.
این نماز با بارخو یا اذان یهودیان که ندایی برای فراخواندن مومنین به نماز است آغاز می شود سپس یک دعا بعد شمع ییسرائل و بعد از آن باز دعایی دیگر. اشکناز های خارج از اسراییل بعد از آن دعای باروخ آودنای لعولام را می خوانند.
سپس نیم کادیش بعد شمونه اسره یا امیدا و بعد کادیش کامل. سفاردیان بعد از آن مزمور ۱۲۱ بعد کادیش سوگوار بعد بارخو و بعد علینو را می خوانند. اسکناز های خارج از اسراییل نه مزمور ۱۲۱ می خوانند و نه بارخو را تکرار می کنند بلکه مستقیم علینو و بعد کادیش سوگوار را می خوانند و اگر در اسراییل باشند بعد از کادیش سوگوار بارخو می خوانند.
شبات
جمعه شب
نماز شبات هنگام جمعه شب با مینحا شروع می شود و در بعضی فرق غزل ها (نوشته شده توسط سلمان) خوانده می شود که کوچک ترین کتاب تنخ و ۱۱۷ ایه بیشتر ندارد و بعد در اکثر فرق کابالات شبات (قبول کردن شنبه) خوانده می شود که مقدمهٔ عرفانی مراسم شبات است و قبالاییان در قرن شانزدهم آن را تنظیم نموده‌اند. این کلمهٔ عبری یعنی دریافت شبات و در برخی جوامع یدید نفش که خود غزل ایینی معروفی است معرف آن معناست. حاوی شش غزل است ۲۹ و ۹۵ و ۹۶ و ۹۷ و ۹۸ و ۹۹ که نماد شش روز هفته است و سپس لخا دودی به معنای بیا عزیزم خوانده می شود شعری که شلومو هالوی آلکابتز در قرن شانزدهم بر اساس سخنان هانینا تنظیم نمود. برای خواندن آن می ایستند و رو به در باز می کنند تا ورود شبات را تبریک گفته و استقبال کنند.
کابالات شبات با خواندن مزمور ۲۹ -که اشاره به پذیرش الزامات شبت دارد- و بعد مزمور ۹۳ به پایان می رسد. بسیاری گروه ها قسمتی را برای مطالعه در این مقام در نظر می گیرند مثل بامه مادلیکنی یا امار ریبی العازار و بعد از آن هم که زمان خواندن معاریو است برخی گروه ها می گویند آن مطالعات زمانش بعد از ادای معاریو است در بعضی گروه ها هم در اینجا خواندن قسمتی از زهر را تجویز می کنند که مجموعه ای است از کتب قبالایی.
دعای شمع که جمعه شب خوانده می شود کمی با همان دعا که در سول هفته خوانده می شود فرق دارد بیشتر در قسمت پایانی هاشکیونو و حذف باروخ ادونای لعولام در فرقه هایی که اگر آن را نخوانند این را می خوانند. بین یهودیان ایتالیا نسخه های مختلفی از دعای معاریو عاراویم -آغاز عاشر کیلا در جمعه شب- و اهاوات عولام وجود دارد.
بسیاری افراد در این زمان شبات را با وشمرو -ایات ۱۶ و ۱۷ از باب ۳۱ خروج- جشن می گیرند. این یک سنت قبالایی لورانی است که در این زمان تورا بخوانند و تا پیش از قرن شانزدهم اتفاق نمی افتاد و لذا در فرقه هایی که کمتر از قبالا تأثیر پذیرفته اند مثل یهمنی های بلدی و مخالفین قرائت سیدور اضافی بر اساس قبالا مثل پیروان ویلنا گون کمتر دیده می شود.
امیدا در شبات کوتاه و تنها یک بار اما به صورت کامل خوانده می شود. بعد حذان خلاصه ای از امیدا را به نام ماجن عاووت شامل هفت دعا تکرار می کند.
در این جا در برخی کنست‌های اشکنازی ارتدوکس بخش دوم رسالهٔ شبات میشنا به نام بامه مادلیکین در اینجا خوانده می‌شود و نه زود تر. در کنست های اشکنازی و برخی کنست های سفاردی کیدوش خوانده می شود. سپس علینو می خوانند. بیشتر کنست های اشکنازی و برخی سفاردیم با ییگدال مراسم را به پایان می برند که برداشت شعری از موسی بن میمون است و حوای سیزده اصل ایمان یهودیان. سایر اشکنازیم به جای آن ادون عولام می خوانند.
شحریت
شحریت شبات با روز های معمول هفته زیاد فرقی نمی کند. فقط مزمور صدم مزمور لتودا حذف می شود چرا که در روز های هیکل ییروشالاییم نمی شد قربانی شکرگزاری تقدیم کرد. اشکنازیم به جای ان مزامیر ۱۹ و ۳۴ و ۹۰ و ۹۱ و ۱۳۵ و ۱۳۶ و ۳۳ و ۹۲ و۹۳ را می خوانند. سفاردیم دستور های دیگری دارند مزامین دیگری می‌خوانند و دو غزل دینی دیگر. در انتهای پسوکی دزیمرا دعای نیشمات خوانده می شود. دعا های قبل از شمع مفصل تر می شوند و سرود ال ادون را هم که معمولا گروهی خوانده می شود در بر می گیرد. چهارمین دعای شحریت امیدا با ییسمخ موشه شروع می شود. تومارر تورا از هخال خارج می شود و بخش هفتگی آن قرائت می شود و بعد هفتارا که گزینه ای از متون تورایی که شمال اعترا فبه سیزده اصل ایمان یهوی سات را می خوانند.
بعد از خواندن تورا س هدعا برای جامعه خوانده می‌شود. دو دعای اولی یکوم پورکان است که در بابل به آرامی ساخته شده است و شبیه می شبراخ است که پس از آن می آید و در مورد خدام کنست است. سفاردیم بخش بزرگی از یکوم پورکان را نمی خوانند. سپس در بیشتر کنست ها دعایی برای دولت آن کشور، برای صلح و برای کشور اسراییل خوانده می شود.
سپس آشری خوانده شده و تورا در کنست می گردد و به هخال باز می گردد. برخی فرقه ها اجازه می دهند کودکان تومار تورا را در زمان حرکتش به دور کنست ببوسند. در برخی کنست های اتدوکس در این زمان ربای یا یک مومن تعلیم دیده برای مردم در مورد تورا موعظه ای می کند. در یشیوا ها وعظ شنبه شب ایراد می شود.
موساف
موساف با آرام خواندن امیدا شروع می شود. سپس مجددا جمعی خوانده می شود و کدوشا هم به آن اضافه می شود. سپس تیکانتا شبت در مورد تقدس شبات و بعد بخش هایی از سفر اعداد در مورد قربانی هایی که در هیکل بت همیقداش صورت می گرفت. سپس ییسمخو، الوهینو، و رتزی خوانده می شوند. پس از امیدا کادیش کامل و بعد این که الوهینو خوانده می شود.
ارتدوکس ها بعد از این بخشی از تلمود را می خوانند که در مورد پیتوم ها کتوره است و نیز مزامیر روزانه ای را که در هیکل بت همیقداش خوانده می شد. یهودیان محافظه کارآگاهی و تجدد طلبان همیشه این دعا ها را حذف می کنند.
نماز موساف باکادیش ربای، علینو و سپس کادیش سوگوار به اوج می رسد. برخی کنست ها بعد از این آنئیم زمیروت می خوانند سرود شکوه، کادیش سوگوار، مزمور روزانه و بعد ادون عولام یا ییگدال.
مینخا
مینخا با آشری و دعای اووا لزیون شروع می شود که بعد از آن قسمت هفتگی بعدی از تومار تورا خوانده می شود. سپس امیدا که دعای وسطی آن با اتا اخاد شروع می شود.
برخی گروه ها در زمستان –از سوکوت تا پسح- بعد از امیدا، بارخی نفشی یا مزامیر ۱۰۴ و ۱۲۰ تا ۱۳۴ را می خوانند. در تابستان –از پسح تا روش هاشانا- هر شبات به جای بارخی نفشی یک بخش از عاووت خوانده می شود.
معاریو
معاریو هفتگی شب شبات خوانده می شود که با ویهی نوئام وییتن لخا و هاودالا به پایان می رسد. اما ماهاریل یعقوب مولین روحانی آلمانی می گوید بر اساس تلمود این حرکت باید صورت بگیرد چنان که ربای آکیوا چنان با قوت شوکلن می کرد که در پایان نماز در به طرف دیگر اتاق رسیده بود-ماسخت براخوت تلمود- در بسیاری فرقه ها تزداکه یا صدقه در زمان نماز صبح و بعد از ظهر داده می شود.
نقش زنان
در لیبرال ترین اشکال یهودیت ارتدوکس زنان و مردان باید جدا از هم بنشینند و مخیتزا یا حجابی بین ایشان باشد. یهودیان محافظه کار یا مازورتی و اصلاح طلب و تجدد طلب همه می گویند زنان و مردان به صورت مختلط بنشینند.
یهودیان هاردی و مدرن می گویند زنان نمی تواند امام نماز جماعت باشند اما یهودیان محافظه کار اعتقاد دارند امامت نماز بر مکلفین به نماز ممکن است و زنان مکلف نبوده اند با این حال زنان یهودی این دوران خود به صورت داوطلبانه این مسئولیت را پذیرفته اند لذا امامت نماز جماعت برایشان بلامانع است.
جناح روشن فکر یهودیت ارتدوکس مدرن در بابا نقش تاریخی و امروزین زنان در کنار متون هلاخایی این سه فرض را مطرح می کند:
- چون زنان در ایام هیکل ملزم به انجام برخی قربانی ها بودند امروز هم در همان نماز ها ملزم به نماز و مجاز به امامت هستند و در مینیان شمرده می شوند. بیرخوت هاگومل از آن نمازهاست.
- چون برخی نماز ها بعد از الزام تلمود برای نماز مردان به وجود آمد آن نماز ها برای افراد اختیاری است پس زنان می توانند امام جماعت باشند و مینیان هم نیاز نیست پسوکی دزیمرا و کابالات شبات از این دسته است.
- در مواردی که تلمود می گوید زنان می توانند امام باشند اما برای رعایت شئون فرقه چنین نمی کنند خوب امروزه فرقه مجاز است آن شان را ترک کند و زن امامت جماعت زنان کند. تو را خوانی شبات از این دعا هاست. این که زنان می توانند امام دعای خروج تورا از هخال و بازگشت به آن در شبات باشند نیز ریشه در این دارد که آیا می توانند در دعای تورا خوانی شرکت کنند یا نه.
جستارهای وابسته
- نماز
- نماز (اسلام)
- نماز (مسیحیت)
- نماز بهائی
- نماز جماعت
منابع
- Wikipedia contributors, "Jewish services," Wikipedia, The Free Encyclopedia