مناطق خشک بیابانی

بیابانی شدن یا بیابان‌زایی نوعی از تخریب زمین است که در آن منطقه‌ای با زمین‌های تقریباً خشک، به‌طور فزاینده‌ای خشک و غیر قابل کشت می‌شود، معمولاً چنین منطقه‌ای آب، پوشش گیاهی و حیات وحش خود را از دست می‌دهد. عوامل گوناگونی مانند تغییر اقلیم و فعالیت‌های انسانی در این باره مؤثرند. بیابان‌زایی یکی از مسائل قابل ملاحظۀ بوم‌شناسی و زیست محیطی در جهان است.

تعریف و مشخصات مناطق خشک در روشهای مختلف طبقه بندی اقلیمی تا حدودی تفاوت می‌کند. اما بنا به یک تعریف کلی، در این مناطق، تبخیر و تعرق بیشتر از نزولات جوی(جو زمین)، است. به بیان دیگر از دیدگاه آب‌شناسی در این محیط‌ها بیلان آب منفی است چرا که به واسطه درجه حرارت بالا و خشکی هوا تبخیر و تعرق از سطح خاک و گیاه از بارندگی فزونی می‌گیرد. به دلیل کمی بارندگی، پوشش گیاهی در این مناطق فقیر و پراکنده است و حیات وحش و گیاهان بستگی نزدیکی به وجود منابع کوچک و بزرگ آب دارد بارندگیها در این مناطق بسیار نامنظم و بعضاً با شدت زیاد می‌بارد که عمدتاً به دلیل نبود پوشش گیاهی کافی و اقدامات مدیریتی آبخیر، باعث وقوع سیلابهای مخربی می‌گردد و حتی در مجاورت دریاها و مناطق مرطوب نیز وجود دارند. برآورد می‌شود که در دنیا بر ۲۹۵ میلیون هکتار بیابانهای ساحلی وجود دارد. بیابانهای ساحلی در مجاورت خلیج فارس و دریای عمان نمونه ای از آنهاست. مهمترین خصوصیات مناطق خشک را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

بارندگی پراکنده و غیر قابل پیش بینی بوده و تغییر‌های سالانه نسبت به مقدار متوسط شدید است. مقدار متوسط تبخیر و تعرق به مراتب بیشتر از متوسط سالانه بارندگی است. آب مهمترین عامل محدود کننده رشد کشاورزی و تولید است. تغییرات زمانی و مکانی وسیعی در مورد درجه حرارت و خشکی وجود دارد.

مناطق خشک به دو زیر ناحیۀ «خشک» و «نیمه خشک» تقسیم می‌شوند که به ترتیب به نام‌های استپ (Stepp) و بیابان (Desert) شناخته می‌شوند.

در جدول ۱ تقسیم بندی کلی مناطق خشک و نیمه خشک ارائه شده است. ( بانک جهانی ۱۹۸۸ ). ناحیه فراخشک خشک نیمه خشک نیمه مرطوب

بارش سالانه mm نزدیک به صفر ۱۵ –۸۰ زمستانه ۳۵۰-۲۰۰ تابستانه ۵۰۰-۲۰۰ ۸۰۰-۳۰۰ ۸۰۰-۵۰۰

تغییر‌های سالانه درون منطقه ای بالغ بر ۱۰۰٪ % ۱۰۰-۵۰ % ۵۰-۲۵ کمتر از ۲۵٪

نسبت P/ET کمتر از ۰۳/۰ ۲/۰-۳./۰ ۵/۰-۲/۰ ۵/۰ – ۷۵ /۰

پوشش گیاهی تقریباً عاری از پوشش پراکنده و نامشخص استپ‌های ناپیوسته استپ و ساوانا کاربرد بالقوه اراضی فاقد کشت دیم و فاقد مرتع پرورش دام به صورت کوچ نشینی و کشاورزی صرفاً باستحصال آب پرورش دام کشت دیم پرورش دام و کشاورزی.

آنچنان که از جدول فوق مشخص می‌شود میزان بارندگی در نواحی خشک به کمتر از ۳۰۰ میلی متر در سال محدود می‌گردد و اکثراً نیز بیش از ۱۰۰ میلی متر نیست که در مقایسه با مقادیر تبخیر و تعرق که گاه به چندین متر می‌رسد بسیار اندک است و لزوم بهره گیری هر چه بیشتر از نزولات جوی و مخازن آبهای زیرزمینی و منابع آبهای سطحی را آشکار می‌سازد. گسترش نواحی خشک و بیابانی و پیامدهای بیابان زایی در بسیاری از کشورهای منطقه و شمال آفریقا معضل عمده بر سر راه توسعه پایدار است. در جدول 2 برآوردی از وسعت نواحی خشک و میزان بارندگی سالانه ارائه شده.

نام منطقه کل مساحت میزان باران A + B

کمتر از ۱۰۰ ۴۰۰-۱۰۰

شمال آفریقا ۵۷۵۱ ۴۸۶۴ ۶۵۳ ۹۶

الجزائر ۳۷۰۵ ۳۰۳۳ ۵۸۹ ۹۵

ایران، افغانستان، پاکستان ۳۱۰۰ ۵۴۸ ۲۱۳۲ ۸۷

سودان ۲۶۲۵ ۷۶۴ ۵۰۰ ۴۸

سومالی ۶۳۷ ۱۷۰ ۳۰۰ ۷۴

درایران نیز بخش عمده از ناحیه مرکزی و جنوبی کشور تحت پوشش کویر و بیابان است که کویرهای لوت و نمک ازآن جمله اند . طبق آمارها و گزارشات موجود، خطوط همباران اصلی که ناحیه کویری ایران را در بر می‌گیرند. عمدتاً ۱۰۰ میلیمتر و ۱۵۰ میلیمتر هستند که البته در بعضی مناطق نظیر قسمت شمالی حوزه مرکزی این مقادیر به ۲۵ و ۵۰ میلیمتر نیز کاهش می‌یابد که نشانگر خشکی شدید منطقه است. تبخیر از سطح این حوزه‌ها نیز بسیار زیاد و به بیش از ۲۵۰۰ میلیمتر در سال بالغ می‌گردد ( میانگین تبخیر سالانه در شهرستان طبس در استان خراسان حدود ۴۰۷۵ میلیمتر گزارش شده است ) و از این هر گونه تولید و توسعه کشاورزی و صنعتی در این نواحی در گرو تهیه آب خواهد بود.

مقابله با گسترش خشکی و بیابانی شدن چندان ساده نیست لیکن بشر می‌تواند فعالیتهای خود را در این زمینه بر اساس چرخه آبشناسی Hydrological طوری تنظیم کند که مقدار مشخصی آب، بدون بروز تاثیرات نامطلوب جانبی نظیر پدیده بیابان زائی، نیازهای او را برآورد سازد.

• بیابانی شدن
• زیست‌بوم
• مناطق زیستی

منبع : دانشنامه رشد بایگانی‌شده در ۱۸ ژانویه ۲۰۱۶ توسط Wayback Machine

مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Deserts and xeric shrublands». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۲۶ ژانویهٔ ۲۰۲۱.