مفعول‌نمایی افتراقی

زبان‌شناسان از مدت‌ها قبل به نقش جانداری و معرفگی در مفعول‌نمایی افتراقی اشاره کرده‌اند. کلدول آورده‌است که، اگر زبانی فعل متعدی داشته باشد، در برخی موارد، مفعول (کنش‌پذیر) باید به نحوی متمایز از فاعل (عامل) شود؛ زیرا در غیر این صورت شنونده آن را به عنوان عامل تلقی خواهد کرد. اگر مفعول انسان و معرفه باشد، احتمال این تلقی غلط بیشتر است. اما، در صورتی که فاعل انسان یا جاندار باشد، و مفعول بی‌جان، این برداشت نادرست روی نمی‌دهد و نیازی به نشانه نیست.

سیلورستین می‌گوید، اگر مفعولی نشانهٔ حالت گرفت، تمام مفعول‌هایی که در طیف جانداری، معرفگی و شخص بالاتر از آن هستند نیز حداقل به همان اندازه نشانهٔ حالت می‌گیرند. برخی زبان‌ها فقط براساس طیف جانداری، برخی معرفگی و برخی براساس هر دو طیف به مفعول‌ها نشانهٔ حالت می‌دهند.

زبان‌هایی نیز هستند که در آنها مفعول‌نمایی افتراقی براساس هر دو طیف معرفگی و جانداری روی می‌دهد. آیسن از زبان‌های هندی، رومانیایی، اسپانیایی قرن ۲۱ و فارسی به عنوان مواردی از این زبان‌ها نام می‌برد. از میان زبان‌های ایرانی مطالعه شده، تنها در گویش کاخکی مفعول‌نمایی افتراقی منحصراً براساس طیف جانداری صورت می‌گیرد. در این گویش، مفعول‌های انسان و برخی مفعول‌های جاندار (که شامل حیوانات می‌شود اما گیاهان را در برنمی‌گیرد) نشانهٔ مفعول می‌گیرند، ولی مفعول‌های بی‌جان فاقد این نشانه‌اند، حتی اگر معرفه باشند. برخی زبان‌های ایرانی مفعول را براساس طیف معرفگی نشاندار می‌سازند.

• برپایه داده‌های: راسخ مهند، محمد: مفعول‌نمایی افتراقی در برخی زبان‌های ایرانی. در: نشریه «گویش‌شناسی» سال ۱۳۸۶ - دوره چهارم، شماره ۱ و ۲. (از صفحه ۲ تا ۳۲).