مرگ یزدگرد

نمایشنامه داستان مرگِ یزدگردِ سوّم است که به مرو می‌گریزد و به‌طور ناشناس در آسیابی پناه می‌گیرد. داستان از زبان آسیابان، زن آسیابان و دخترشان بیان می‌شود و همه روایت‌ها با هم تفاوت دارد.

موبد، سرکرده و سردار سپاه یزدگرد سوم در آسیابی نزدیک مرو گرد می‌آیند تا آسیابان، زن و دخترش را به جرم کشتن پادشاه محاکمه کنند. روایت‌های آسیابان و همسر و دخترش با هم تعارض دارد: یکی می‌گوید پادشاه را به جرم تجاوز به همسرش کشته، دیگری می‌گوید جسدی که با جامهٔ پادشاه بر میانهٔ آسیاب افتاده آسیابان است که به دست پادشاه کشته شده تا همه تصور کنند که پادشاه مرده‌است. بیرون از آسیاب سپاه شاه مقتول با اعراب مسلمان درجنگ و گریزند. لحظه‌ای که داوری به پایان می‌رسد و صاحب‌منصبان سپاه حکم بر برائت آسیابان و خانواده‌اش می‌دهند سربازی خبر از پیشروی اعراب می‌آورد. همسر آسیابان می‌گوید که داوری به پایان نرسیده‌است و اینک داوران اصلی، با درفش‌های سیاه، از راه می‌رسند:

«شما را که درفش سپید بود، این بود داوری! تا رای درفش سیاه آنان چه باشد!»

بیضایی این نمایشنامه را سالِ ۱۳۵۸ نوشت که نخستین بار در شمارهٔ ۱۵ کتاب جمعه و بعد در سالِ ۱۳۵۹ توسّط انتشاراتِ روزبهان در تهران منتشر شد. سپس‌تر چاپ کتاب به انتشاراتِ روشنگران رسید. این کتاب با کد ۷۹–۲۵۶۹۵م در کتابخانه ملی ایران ثبت شده‌است.

به دیگر زبان‌ها

این نمایشنامه بیش از یک بار به انگلیسی ترجمه شده‌است: ترجمهٔ منوچهر انور با نام Death of Yazdgerd در تهران و سان فرانسیسکو چاپ شده‌است و ترجمهٔ انگلیسیِ دیگری به قلمِ سهیل پارسا و برایان کویرت و پیتر فاربریج به نام The Death of the King در کانادا. ترجمه‌های دیگری هم به زبان‌های دیگر، از جمله بنگالی (کارِ سودیپتو چاترجی) و فرانسوی، از مرگ یزدگرد هست که اغلب برای نمایش تهیه شده‌است.

نخستین بار از ۱ مهر تا ۲۰ آبانِ ۱۳۵۸ این نمایش به کارگردانیِ بیضایی در تالارِ چهارسوی تئاترِ شهر اجرا شد. بعدها اجراهای فراوانی در جاهای مختلف دنیا به زبان‌های مختلف داشته‌است، از مدرسهٔ درامِ ییل تا هند. مثلاً از جمله در سالِ ۱۳۷۰ در دهمین جشنوارهٔ تئاترِ فجر که مرگ یزدگرد توسط گلاب آدینه کارگردانی شد و به روی صحنه رفت. و گروهِ وان‌لایت این نمایشنامه را به سالِ ۲۰۰۵ میلادی در کانادا نمایش داد.

بسیاری از ناقدان نوع روایتگری در مرگ یزدگرد و استفاده از قضاوت‌های گوناگون پیرامون یک رویداد را متأثر از راشومون اثرِ آکیرا کوروساوا دانسته‌اند.

• − (۶ مهر ۱۴۰۱). «تاریخ با بازی تارخ». فرهیختگان (۳۶۹۵): ۷.
• بالازاده، امیرکاووس (۱۳۸۵). «شاه‌کشی». صحنه (۳۱): ۴۱–۴۴.
• براهنی، رضا (زمستان ۱۳۷۰). «پرسشی به نام «مرگ یزدگرد»». کتاب روشن: ۲۰–۲۷.
• برهان، امیر (آبان ۱۴۰۱). «تخالف در تاریخ‌نویسی دوره ایرانی و اسلامی». سیاست‌نامه (۲۴): ۱۸۸−۱۹۲.
• چالنگی، جمشید (۲۹ آذر ۱۳۵۸). «مرگ یزدگرد». کتاب جمعه (۱۹): ۱۲۳–۱۲۵.
• حسینی، غفار (۱۳۷۸). «مرگ یزدگرد». فرهنگ توسعه (۳۹ و ۴۰ و ۴۱): ۱۱۸–۱۲۶.
• سمندریان، حمید؛ ماهیان، افسانه (۱۳۸۸). این صحنه خانه‌ی من است: زندگی، اندیشه و آثار حمید سمندریان در گفت‌وگو با افسانه ماهیان. تهران: نشر قطره. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۴۱-۹۱۸-۹.
• قادری، بهزاد (بهمن و اسفند ۱۳۷۸). «"پایان تاریخ": دهن‌کجی به "درام" و میدان دادن به "معرکه‌گیری"». نمایش (۲۴ و ۲۵): ۵۹–۸۲.
• محرمیان معلم، حمید (اسفند ۱۳۷۰). «چو ده‌ساله شد، همچو یکساله بود!». دنیای سخن (۴۸): ۷۴−۷۶.
• هاشمی میناباد، حسن (تیر ۱۳۸۰). «بررسی ترجمهٔ موازی مرگ یزدگرد». کتاب ماه ادبیات و فلسفه (۴۵): ۶۶–۶۹.
• هاشمی میناباد، حسن (۱۳۸۴). «فرهنگ‌زدایی در ترجمه انگلیسی مرگ یزدگرد». زبان و ادبیات فارسی (۴): ۷۷–۹۰.

• مرگ یزدگرد در کتابخانه باز
• شکوه داوری در مرگ یزدگرد سوم