فک خزری

تغذیه

تغذیهٔ فک خزری عمدتاً از ماهی‌ها و گاهی از سخت پوستان است. در فصول مختلف نوع ماهیان مورد تغذیه فک‌ها بسیار متفاوت و متنوع است. فک‌های بالغ روزانه بین دو تا سه کیلوگرم ماهی می‌خورند؛ بنابراین هر فک به‌طور سالانه در حدود یک تن ماهی مصرف می‌کند. نوع تغذیه فک‌های خزری منجر به تجمع مواد شیمیایی و مضر از جمله فلزات سنگین و سموم در بدن آن‌ها می‌شود.

رفتارشناسی

فک‌های خزری جانورانی پستاندار و فاقد آبشش هستند و برای تنفس باید به سطح آب بیایند. این جانور می‌تواند تا پنجاه متر به اعماق آب رفته و برای مدت یک دقیقه زیر آب بماند. البته در مواردی رفتن فک‌ها به اعماق بیشتر تا ۱۵۰متر یا برای مدت زمان بیشتر نیز گزارش شده. پس از بازگشت فک به سطح آب باید مدتی را جهت تجدید قوا استراحت کند.

در زمستان و تابستان طی دورهٔ جفت‌گیری، فک‌ها در دسته جات بزرگ قابل مشاهده هستند اما در زمان‌های دیگر سال به تنهایی زندگی می‌کنند. در تابستان‌ها هنگام نزدیک شدن فک‌ها به یکدیگر با تولید صداهای بلند و تکان دادن شدید قسمت دُم اخطار می‌دهند. دلیل این رفتار فک‌ها ناشناخته است.

تولیدمثل

فک‌های نر و ماده جانورانی تک همسر هستند. اواخر پاییز فک‌های خزری جهت تولیدمثل به مناطق شمالی دریای خزر که دارای عمق کمتر و آب یخ زده‌است می‌روند. دوره بارداری در حدود یازده ماه بوده و فک متولد شده حدود پنج کیلوگرم وزن داشته و دارای موهای سفید هست که این موها به مرور زمان تیره می‌شوند. پس از دورهٔ جفتگیری و تولیدمثل فک‌ها به قسمت‌های جنوبی دریای خزر بازمی‌گردند. حیوان ماده بین سنین پنج تا هفت سالگی و فک‌های نر در سن شش یا هفت سالگی به بلوغ جنسی می‌رسند.

شواهد نشان می‌دهند که منشأ گونه فک خزری به جمعیتی از گونه فک حلقه‌دار (Pusa hispida) که حدود ۲ میلیون سال پیش و در دوره کواترنری از قطب شمال به منطقه خزر مهاجرت کرده‌اند بازمی‌گردد. هنگامی که این جمعیت پس از آب شدن صفحات یخ قاره‌ای از جمعیت اصلی فک حلقه‌دار جدا شدند، فک خزری از این جمعیت منزوی‌شده به وجود آمد. دیگر گونه‌ای که از منزوی شدن جمعیتی از فک‌ها در حوضه‌های آبی کوچک‌تر و دور از جمعیت اصلی به وجود آمد فک بایکال (Pusa sibirica) نامیده می‌شود که ساختار جمجمه آن به فک خزری شباهت دارد.

شیر فک‌ها ۱۲ درصد چربی دارد. از زمان‌های گذشته، تعداد زیادی از فک‌ها برای استفاده از پوست و گوشتشان شکار می‌شدند. تمامی کشورهای حاشیه خزر به جز کشور روسیه شکار این‌گونه ارزشمند را ممنوع اعلام نموده‌اند. در پی تلاش‌های حامیان فک خزری در منطقه خزر، وزیر محیط زیست کشور روسیه شکار قانونی فک‌ها را در سال ۲۰۱۸ به صورت موقت و به مدت یک سال ممنوع اعلام کرد. در حال حاضر هم هر سال تعداد زیادی از آن‌ها در تورهای ماهی‌گیران گرفتار می‌شوند. برخی ماهی‌گیران می‌پندارند که فک‌ها از ماهیان تجاری، که منبع ارزش‌مندی برای آنان هستند، تغذیه می‌کنند. به همین سبب، به محض مشاهدهٔ فک‌ها، آن‌ها را می‌کشند. گرم‌شدن زمین، باعث ذوب یخ‌های بخش شمالی دریای خزر، و در نتیجه نابودی زیستگاه‌های فک شده‌است. از عوامل دیگر کاهش شدید جمعیت فک‌های دریای خزر، آلودگی‌های محیطی و نوعی بیماری است که از سگ‌سانان به این‌گونه منتقل و در سال‌های گذشته موجب تلفات زیادی شده‌است. همچنین تورهای صیادی و کاهش ماهیان کیلکا از جمله عواملی هستند که نابودی فک‌ها را سبب شده‌است.

شانه‌دار دریایی مهاجم

یکی از عوامل اصلی نابودی فک‌ها تکثیر نوعی شانه‌داران ژله‌ای مهاجم به نام «نمیوپسیس» (شانه‌دار دریایی مهاجم) است که از طریق کانال ولگا- دن وارد خزر شده و ظرف سال‌های گذشته ضربه سنگینی بر اکوسیستم دریای خزر وارد کرده‌است. تکثیر این آبزی باعث به هم خوردن زنجیره غذایی آبزیان و کاهش ۱۰ برابری فک خزری شده‌است.

شانه‌دارهای مهاجم نمیوپسیس در دریای خزر از پلانکتونها تغذیه می‌کنند، پلانکتون‌های موجود در دریای خزر تا ۹۰ درصد کاهش یافته‌است. از آن جایی که پلانکتون‌ها غذای اصلی ماهی‌های کوچک کیلکا است، شمار کیلکاها در این دریا کاهش چشم‌گیری داشته‌است. ماهی کیلکا نیز به نوبه خود منبع تغذیه بسیاری از آبزیان این دریا از جمله ماهیان خاویاری و فک دریای خزر است. در نتیجه اختلال در زنجیره غذایی آبزیان دریای خزر شمار انواع ماهی‌ها و فک‌ها تا ۱۰ برابر کاهش یافته‌است.

پیش از فروپاشی شوروی سابق، تعداد فک‌های خزری نزدیک به یک میلیون قلاده بود اما در سرشماری سال ۲۰۰۸ معلوم شد که این تعداد به یک صد هزار قلاده کاهش یافته‌است.

• گرم‌شدن زمین

«Caspian seal». ویکی‌پدیا انگلیسی.

• فاطمه حسینی زواریی، و دیگران. فرهنگ‌نامهٔ حیات وحش ایران. تهران: نشر طلایی، ۱۳۸۸.