غلامحسین مصاحب

غلامحسین مصاحب در سال ۱۲۸۹ در تهران در خانواده‌ای اهل علم و ادب به دنیا آمد. خاندان مصاحب در نایین از دوران صفویه به این سو شناخته‌شده هستند و چند تن رجال ادب و هنر از این خاندان برخاسته‌اند، از جمله ملا مصاحب که در عصر شاه عباس شاعری بنام بود. پدربزرگ او، میرزا غلامعلی، خوشنویس، پدرش طبیب و مادرش شاعر بود. وی ۴ خواهر و برادر داشت.

بعد از انجام تحصیلات مقدماتی وارد دارالمعلمین شد و دورهٔ آن را به پایان رساند و سپس در دارالمعلمین عالی نام‌نویسی کرد و در رشتهٔ ریاضیات فارغ‌التحصیل شد. از آن زمان به خدمت وزارت معارف درآمد، و همچنان تحصیلات خود را در علوم قدیم و فلسفه ادامه داد، و علاوه بر ریاضیات، زبانهای عربی و فرانسوی و انگلیسی را نیز در حد عالی فرا گرفت، و با زبانهای روسی و آلمانی نیز آشنایی یافت. در سال ۱۳۰۹ «مجلهٔ ریاضیات مقدماتی و عالی» را تأسیس کرد و یازده شماره از آن را منتشر نمود. از همان سال‌ها به تألیف کتاب‌های درسی برای دبیرستان‌ها پرداخت. در سال ۱۳۱۶ ازدواج کرد، و برای ادامهٔ تحصیل به فرانسه رفت. پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۲۰ تدریس در دانشسرای عالی را آغاز کرد. از ابتدای سال ۱۳۲۲ روزنامهٔ برق را انتشار داد که به دلیل مخالفت‌های شدید با دولت‌های وقت و پس از چند بار توقیف از انتشار بازماند.

در سال ۱۳۲۴ برای تکمیل تحصیلات به انگلستان رفت و در سال ۱۳۲۷ به اخذ درجه دکتری در ریاضیات از دانشگاه کمبریج نایل آمد و در همین سال به عضویت انجمن ریاضی‌دانان انگلیس و انجمن فلسفهٔ کیمبریج نیز درآمد. در انگلستان شاگرد خاص برتراند راسل، ریاضیدان و فیلسوف نامدار انگلیسی بود.

پس از بازگشت مشاغل چندی را در وزارت فرهنگ عهده‌دار شد. در سال ۱۳۲۸ به سمت ریاست ادارهٔ آموزش متوسطه و سپس به سمت ریاست ادارهٔ کل تعلیمات عالیه منصوب شد، و در سال ۱۳۳۰ سمت مدیر کل وزارت فرهنگ، و در سال ۱۳۳۱ مقام معاونت فنی وزارت فرهنگ را یافت.

دکتر غلامحسین مصاحب در سال ۱۳۳۵ عهده‌دار طرح‌ریزی و سرپرستی دائرةالمعارف فارسی شد و تا ۱۳۵۰ که آن مسئولیت را به عهده داشت، بر ترجمه و تألیف کلیهٔ مقالات دائرةالمعارف نظارت داشت. دائرةالمعارف فارسی نخستین دائرةالمعارف عمومی در زبان فارسی است، که بر اساس شیوه‌های نوین دانشنامه‌نویسی تهیه شده‌است و مشهورترین فعالیت و دستاورد غلامحسین مصاحب به‌شمار می‌آید.

در سال ۱۳۴۰ به تدریس در بخش ریاضی دانشسرای عالی پرداخت و سال ۱۳۴۲ درجهٔ استادی یافت. دکتر غلامحسین مصاحب در مهر ۱۳۴۵ مؤسسهٔ ریاضیاتی را در دانشسرای عالی (بعداً دانشگاه تربیت معلم) با مجوز شورای مرکزی دانشگاه‌ها تأسیس کرد. هدف این مؤسسه تربیت مدرسان ریاضی برای دانشگاه‌های کشور بود، و با کوشش‌های مداوم دکتر مصاحب ۷۰ نفر مدرس ریاضی دانشگاهی در آن مؤسسه تربیت شدند، و نیز کتابخانهٔ تخصصی مؤسسهٔ ریاضیات در کشور بی‌نظیر بود. مؤسسه ریاضیات از سال ۱۳۶۳ با ضوابط جدید به پذیرش دانشجو برای دوره‌های عالی ریاضی پرداخت، و در سال ۱۳۷۶ مؤسسهٔ ریاضیات به مؤسسه تحقیقات ریاضی دکتر غلامحسین مصاحب تغییر نام یافت. دکتر غلامحسین مصاحب در ۲۱ مهر ۱۳۵۸ در تهران درگذشت. او پنج فرزند با نام‌های «شهریار»، «شاهکار»، «نامدار»، «ترانه» و «رستا» دارد.

سرپرستی دائرةالمعارف فارسی

بی‌گمان یکی از ماندگارترین میراث مصاحب دائرةالمعارف فارسی است، اگرچه مصاحب با قهر خود انتشار جلد سوم را برای سال‌ها به تعویق انداخت ولی بدون شک او را می‌توان بنیانگذار دانشنامه‌نویسی مدرن در ایران نامید.

اغلب مقالات دائرةالمعارف فارسی که در سال ۱۳۳۳ به سرپرستی غلامحسین مصاحب نوشته شد ترجمه دائرةالمعارف وایکینگ بود البته تعدادی از مقالات دانشنامهٔ اسلام را نیز عیناً ترجمه و در خود قرار داده بود.

دانشنامه‌نویسی سابقه‌ای کهن در ایران داشته، اما به شیوه جدید با کار دکتر مصاحب شروع می‌شود. قبل از او چند دانشنامهٔ اندک‌شمار از جمله دانشنامه‌ای که سعید نفیسی جلد اولش را چاپ کرد و نیز بخش‌های دانشنامه‌ای «لغت‌نامهٔ دهخدا» و غیره هیچ‌کدام با معیارهای دانشنامه‌های جدید تطابق نداشت. آوایش اسامی خارجی و نیز نحوه ضبط آن‌ها به خط فارسی یکی از مهم‌ترین میراث‌های مصاحب است.

مؤسسه ریاضیات

وی بعد از کنار کشیدن از پروژهٔ دائرةالمعارف فارسی بیشترِ وقت خود را صرف مؤسسهٔ ریاضیاتی کرد که خود پایه‌گذار آن بود.

روش نوشتاری ایرانیک

در دهه‌های ۱۳۳۰–۱۳۴۰ غلامحسین مصاحب برای اولین بار روش نوشتاری ایرانیک را به جای ایتالیک پیشنهاد داد و در خوشنویسی علمی فارسی چاپ دانشگاه تهران معرفی کرد.

• علوم تفریحی، ۱۳۰۸
• ترمودینامیک و آثار ارتعاشی گازها، ۱۳۱۳
• فیزیک، ۱۳۱۳
• جبر و مقابلهٔ خیام (تهران ۱۳۱۷). شامل متن عربی و ترجمهٔ فارسی رسالهٔ خیام در جبر و تاریخ ریاضیات تا زمان خیام است. در این کتاب برای نخستین‌بار جایگاه علمی خیام در ریاضیات به‌طور مستقل به زبان فارسی شناسانده شده‌است.
• هندسه مسطحه، ۱۳۳۱
• مدخل منطق صورت، ۱۳۳۴ انتشارات دانشگاه تهران (در ۷۰۰ صفحه)
• فرهنگ اصطلاحات جغرافیایی، (با همکاری احمد آرام، صفی اصفیا، حسین گل‌گلاب، مصطفی مقربی، ناصح ناطق)، ۱۳۳۸
• حکیم عمر خیام به عنوان عالم جبر (انجمن آثار ملی، ۱۳۳۹، ۳۰۰ صفحه) مشتمل بر اثری ناشناخته از خیام در ریاضیات.
• آنالیز ریاضی، جلد اول ۱۳۴۸. این اثر اولین کتاب در زمینه آنالیز به زبان فارسی می‌باشد و به زبانهای بین‌المللی ترجمه شده‌است.
• تئوری مقدماتی اعداد، جلد اول ۱۳۵۳ (در ۱۳۹۵ صفحه)، جلد دوم ۱۳۵۸ (در ۱۸۰۲ صفحه). این کتاب در سال ۱۳۶۲ موفق به اخذ جایزه بهترین کتاب سال در ایران شد.
• منطق ریاضی
• توابع مستدیر
• جبر و مقابله با جداول لگاریتم
• براهین الجبر و المقابله، عمر خیام
• تاریخ علوم ریاضی تا زمان عمر خیام
• مثلثات (با همکاری احمد ارشمید)
• رسم فنی (با همکاری احمد ارشمید)
• رسالهٔ دکتری او (On Differentiation and Denjoy – Behaviour of Functions of two real variables)، در جلد چهل و ششم (مورخه سال ۱۹۵۰) مجله انجمن فلسفی کمبریج به طبع رسیده‌است.
• دسیسه‌های علی دشتی
• رساله در باب افراد خانواده‌های نادرستکار و شیخ علی دشتی
• دائرةالمعارف فارسی، جلدهای اول و دوم

• دائرةالمعارف فارسی
• مؤسسه تحقیقات ریاضی دکتر مصاحب

• غلامحسین مصاحب، آموزگار روشمندی داریوش آشوری، ۱۳۸۸
• «دائرةالمعارف مصاحب؛ اثری فراتر از یک کتاب». وبگاه دویچه وله. ۱۱ اکتبر ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۱۰ ژانویه ۲۰۱۱.
• سیروس علی‌نژاد «دائرةالمعارف مصاحب چگونه به وجود آمد؟» بی‌بی‌سی فارسی ۶ اوت ۲۰۰۸