عودلاجان

ساکنان این محله در قدیم بیشتر کلیمی بوده‌اند. زرتشتیانی نیز در این محله سکونت داشتند. همچنین برخی از مشاهیر تاریخ معاصر ایران مانند خاندان قوام الدوله، خاندان مستوفی، نصیرالدوله بدر تاجر ثروتمند و نخستین وزیر فرهنگ دوره پهلوی، سید حسن مدرس، نماینده مجلس شورای ملی و چهره نامدار مشروطیت در عودلاجان ساکن بودند. خانه‌های پراتاق این محله در عرف عوام به خانه قمر خانم معروف بوده‌است.

عودلاجان از مناطق اعیان‌نشین تهران در دوره قاجار بوده‌است و همپای بازار وفاداری بیشتری را به مذهب و روحانیت بروز می‌دادند. این را می‌توان از وجود ۱۶ مسجد و مدرسه در این کوچکترین محله تهران دریافت و این که طبق اسناد به جا مانده از دوره قاجار، بیشترین آمار روضه خوانی، زیارت نامه خوانی و تعزیه گردانی در آن به چشم می‌آمد. محله‌ای با باغات و خانه‌های باشکوه بسیار. خانه مدرس و باغ ملک‌الشعرا و کاخ گلستان و عمارت مسعودیه در این منطقه جای گرفته‌اند.

عودلاجان تا اواسط دوره پهلوی اعتبار اجتماعی خود را حفظ کرد. اما پس از دگرگونی‌های بزرگ اجتماعی و شهری که در دهه ۱۳۴۰ رخ داد، به تدریج از اهمیتش کاسته شد. آنچه اکنون محله عودلاجان را به شدت تحت فشار قرار داده است، گسترش بازار در تمامی اضلاع محله است. این روند باعث شده که عودلاجان از یک محله اعیان‌نشین عمدتاً تبدیل به انباری برای بازار شود و برخی خانه‌های قدیمی و فاقد مالک آن جایگاه معتادان و افراد خطرناک شود.

نام اودلاجان را تغییریافته آو-لاجون که در گویش بومی تهران به معنی «جای تقسیم آب» است می‌دانند. برخی نیز نام این محله را تلفظ «عبدالله جان» به لهجه کلیمیان دانسته‌اند.

مسیو کرشیش معلم اتریشی مدرسه دارالفنون نقشه عودلاجان در دوران قاجار به ویژه در عهد ناصری را با تمام گذرها، کوچه‌ها و حتی بناها به تصویر می‌کشد. مسیو کرشیش اتریشی همراه با ذوالفقار بیک و تقی‌خان از شاگردان مدرسه دارالفنون شروع به نقشه‌برداری از تهران کردند و سرانجام موفق شدند نخستین نقشه تهران را در ۱۲۷۵ هجری قمری ترسیم کنند. تاریخ اتمام طراحی نقشه کرشیش جمادی الاول سال ۱۲۷۵ هجری قمری مطابق با سال ۱۸۵۵ میلادی و ۱۲۳۳ هجری شمسی است. در نقشه کرشیش ۲۰ کوچه و گذر عودلاجان به چشم می‌خورد:

گذر باغ نظام‌الدوله، گذر در حمام نواب، گذر شتر گلو، گذر مسجد حوض، گذر در مدرسه و کوچه‌های نظام العلما، سردار، سپهدار، شاهبیاتی، معین‌الملک، حاجی علی، آقا موسی تاجر، میرزا آقاجان، خدابنده‌لو، حاجی آقا بابا، آقا محمد محمود، سهراب خان، نقاره‌چی‌ها، هادی خان و محمدخان امیر تومان از جمله گذرها و کوچه‌های عودلاجان هستند.

تیمچه اکبریان (شماره ثبت ۱۳۶۰۱ در ۱۵ آبان ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی) با مرمت با نام جدید «سفره خانه سنتی طهرون قدیم»، یکی از تیمچه‌های قدیمی تهران است که در بازارچه عودلاجان روبه‌روی کوچه حکیم قرار دارد. این بنا، با قدمت ۲۶۰ سال، نخستین بانک و صرافی ایران بوده که به صورت بانک رهنی کار می‌کرده‌است. اصغر شعر باف از استادان مرمت و مرمت کار این اثر، قدمت آن را به دوره قاجاریه و متعلق به عصر فتحعلیشاه قاجار نسبت می‌دهد که توسط داود کلیمی اداره می‌شد و تا اوایل انقلاب نیز توسط همین شخص و با کاربری بانک مشغول به فعالیت بود. نحوه کار بانک: اجناسی را که برای گرو می‌آوردند، از طریق سوراخی در کف طبقه همکف و در مجاورت دیوار، به صورت مخفیانه و دور از دید مردم، به زیر زمین انتقال می‌دادند. این بنا در قسمت غربی چهار طبقه و در قسمت شرقی دارای سه طبقه است. در ورودی چوبی و بزرگ با کنده کاری‌های هنرمندانه‌ای به حیاطی می‌رسد که در قسمت میانی آن حوضی شمالی – جنوبی قرار دارد که به فضای صحن جهت و زیبایی خاصی داده است. فضای صحن اصلی هشت ضلعی است و از زیر زمین، آب انبار، طبقه همکف و اول تشکیل شده‌است. طبقه اول و همکف با حجره‌هایی احاطه شده‌است که به عنوان بانک از آن استفاده می‌شده‌است. ساختمان تیمچه قرینه است، در قسمت جنوبی و شمالی دو سالن بزرگ و در طرفین اتاق‌های کوچکی قرار دارد. وجه تمایز ضلع شرقی و غربی اینست که اتاق‌های ضلع شرقی غلام گردشی داشته‌اند. یعنی، اتاق‌های ضلع شرقی به هم راه داشتند و هر اتاق دو در داشته که ارتباط آن را با اتاق‌های مجاور میسر می‌کرده‌است و غلام خانه می‌توانسته به تمامی اتاق‌ها دسترسی داشته باشد که به آن غلام گردشی می‌گفتند. اتاق‌های کوچک نیز با درهای چوبی و شیشه‌های رنگی، فضایی دلنشین را برای بیننده ایجاد کرده‌است.

مرمت و بازسازی بازارچه محله عودلاجان با مشارکت سازمان میراث فرهنگی، شهرداری تهران، و کسبه بازار صورت می‌پذیرد. اصول کلی مرمت، حفظ شواهد تاریخی- معماری و بازسازی بدنه کلی بازار با تویزه و تاقهای چهار بخش بر اساس قالب ارجاع و همچنین رعایت حدود مالکیت کنونی بازار می‌باشد.

• بقایایی ویران شدهٔ خانه اعیانی قدیمی

• بن‌بست گاذری (احتمالا گازری به معنای رخت‌شویی)، نزدیک سه‌راه دانگی

• بافت تاریخی عودلاجان

• سردر بازارچه سنتی عودلاجان

• بازارچه سنتی عودلاجان در شب

• سرای کاظمی

• حمام نواب

• خانه مدرس

• خیابان ناصرخسرو
• امامزاده یحیی
• کوچه خدابنده‌لو
• کوچه مروی
• خیابان باب همایون
• میدان توپخانه
• دارالفنون

• عودلاجان، نامی از تهران قدیم
• سازمان مجاهدین خلق، پیدایی تا فرجام، به کوشش جمعی از پژوهشگران، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ۵–۱۳۸۴، جلد اول ص۶۳۲.