عواقب ناخواسته

در علوم اجتماعی، عواقب ناخواسته یا پیامدهای پیش‌بینی‌نشده، پیشامدهایی هستند که مقصود از یک اقدام هدفمند نبوده‌اند. این لفظ در قرن بیستم توسط رابرت مرتون جامعه‌شناسی آمریکایی ترویج شد.

عواقب ناخواسته را به‌طور سردستی می‌توان به سه نوع گروه‌بندی کرد:

• فایده غیرمنتظره: فایده‌ای مثبت و غیرمنتظره (عموماً به شانس، نیک‌یابی یا بادآورده تعبیر می‌شود)
• زیان غیرمنتظره: یک ضرر منفی و غیرمنتظره که علاوه بر اثر مطلوب سیاست رخ می‌دهد (مثلاً وقتی طرح‌های آبیاری برای مردم آب کشاورزی فراهم می‌کند، ممکن است امراض منتقل شده توسط آب که اثرات زیانبار بهداشتی دارند مثل شیستوزومیاز افزایش یابند)
• نتیجه انحرافی: نتیجهٔ معکوس یا منحرف متضاد با آنچه از اول قصد آن وجود داشته‌است (وقتی یک راه‌حل مشکل را بدتر می‌کند). برای نمونه دولت بریتانیا که در مورد افزایش تعداد مارهای سمی در شهر دهلی نگران شده بود برای کشتن مارهای کبرا جایزه قرار داده که مشوقی انحرافی برای مردم ایجاد کرد تا به پرورش کبرا بپردازند. پس از مدتی دولت که به این ماجرا پی برده بود به اجرای برنامه پایان داد و پرورش‌دهندگان مارهای کبرا، مارهای پرورش‌یافته را که اکنون بی‌ارزش شده بودند رها کرده و در نتیجه تعداد مارهای کبرا بیش از پیش شد. به همین دلیل این اثر، اثر کبرا نامیده شده‌است.

در پزشکی، اکثر داروها عواقب ناخواسته (عوارض جانبی) مرتبط با مصرف آنها دارند. با این حال، فوایدی را نیز دارا می‌باشند. به عنوان مثال، آسپرین، یک داروی تسکین دهنده ضد درد است، همچنین خاصیت ضد انعقادی نیز دارد که می‌تواند به جلوگیری از حمله قلبی کمک کند و شدت یا آسیب ناشی از سکته‌های ترومبوتیک را کاهش دهد.