شیرحیوانی چارپا و درنده از نوع گربه که به تازی به آن اسد گویند، پستانداری عظیم الجثه و قوی از راسته گوشت خواران جزو تیره گربه ها که دارای چنگالهای قوی و قدرت عضلانی بسیار و فکین نیرومند است. این پستاندار مخصوص نواحی گرم قاره قدیم است ولی امروزه تقریباً منحصر به افریقای مرکزی است. نوع نر این پستاندار در اطراف سرو گردن دارای یال انبوه است.
شیر گربه بزرگی است که بدنش با پوشش کوتاهی از خز طلایی یا زرد مایل به قهوه ای پوشیده شده و یک دم بلند با منگوله ای در انتهای آن دارد. علائم روی بدن شیر بسیار کم رنگ تر از نوارها و خال های روی بدن سایر گربه ایان است که به این حیوان گوشت خوار امکان می دهد هنگام شکار کردن در چمنزارها بهتر بتواند خودش را استتار کند.
شیر فک قوی و 30 دندان تیز دارد که برای دریدن گوشت طراحی شده اند. شیرهای نر بلندتر و سنگین تر از شیرهای ماده هستند، وزن شیر معمولا بین 120 تا 250 کیلوگرم است، مطالعه ای نشان داده شیرهای نر آفریقایی به طور متوسط 187.5 کیلوگرم و شیرهای ماده به طور متوسط 124.2 کیلوگرم وزن دارند و وزن بزرگ ترین شیر حیات وحش که تاکنون به ثبت رسیده 313 کیلوگرم بوده است.قد شیرهای نر معمولا به 1.2 متر و ماده ها به 0.9 متر می رسد.
شیرهای نر یال دارند که اطراف صورت، سر و گردن آن ها را پوشانده و باعث شده ظاهر شیر نر و ماده تفاوت زیادی با هم داشته باشد، در واقع شیر تنها گربه سانی است که نوع نر و ماده آن ظاهری کاملا متفاوت دارند.یال شیر های نر به رنگ های مختلف از بلوند گرفته تا قرمز، قهوه ای و سیاه می باشد. این شکارچی قدرتمند پنجه های بزرگ با کف نرم دارد و چنگال های تیزش در انتهای انگشت هایش قابل جمع شدن به داخل هستند که به شیر در دویدن، بالا رفتن و شکار کردن کمک کرده و ساختار دفاعی خوبی برایش فراهم می کند.
با این که بیشتر گربه های بزرگ شکارچیان تنهایی هستند اما شیرها به طرز عجیبی اجتماعی بوده و به صورت گروهی و با خانواده در گله زندگی می کنند. گله های شیر معمولا شامل یک شیر نر، 5 تا 15 ماده شیر خویشاوند و توله های آن ها می باشد، اگرچه گروه های کوچک 2 یا 3 نفره هم چندان غیر معمول نیست.
شیر نر در یک قلمروی 100 متر مربعی با ادرار خود درختان و سنگ ها را علامت گذاری کرده و به این روش به مزاحمان هشدار می دهد که وارد حریم او نشوند. با این حال قلمروی هر شیر مدام در معرض تهدید سایر شیرهای نر قرار دارد که سعی می کنند زمین و گله یکدیگر را تصاحب کرده و در صورت موفقیت، شیر نر بازنده و همه توله هایش را می کشند. شیرهای نر جثه بزرگی دارند و کندتر از ماده ها حرکت می کنند به همین دلیل معمولا شیرهای ماده به شکار می روند، آن ها اغلب گروهی شکار می کنند زیرا نه تنها احتمال موفقیت بیشتر خواهد بود بلکه می توانند به حیوانات بزرگ تر و سریع تر از خودشان نیز حمله کنند.
هشت زیرگونه شناسایی‌شده معاصر شیر (مربوط به دور هولوسن) بر اساس طبقه‌بندی سنتی به ترتیب زیر هستند:
شیر آسیایی که به نام‌های شیر ایرانی، جنوب آسیا، و هندی نیز شناخته میشود، روزگاری در گستره وسیعی که از ترکیه آغاز می‌شد جنوب غرب آسیا را در بر می‌گرفت و به سرزمین‌های شبه‌قاره هند (پاکستان، هند، و بنگلادش امروزی) کشیده می‌شد، زندگی می‌کرد. گله‌های گسترده این جانور و عادتشان به فعالیت در روز، شکار آنها را آسان کرد و جمعیت‌های محلی آن در بیشتر مناطقی که پیشتر یافت می‌شدند از میان رفتند. امروزه تنها نزدیک به ۴۰۰ عدد از آنها در جنگل گیر واقع در ایالت گجرات هند زندگی می‌کنند. بررسی‌های ژنتیکی نشان می‌دهند که اجداد این شیرها میان ۷۴ تا ۲۰۳ هزار سال پیش از اجداد شیرهای آفریقایی امروزین جدا شدند.
شیر بربری که در نواحی کوه‌های اطلس در مراکش و مصر یافت می‌شد و امروزه نسلش در حیات وحش منقرض شده‌است. واپسین شیر بربری در حیات وحش در سال ۱۹۲۲ در مراکش کشته شد. با این حال بررسی گزارش‌های مشاهده این جانور توسط مردم نشان می‌دهند که بازماندگان شیر بربری در حیات وحش احتمالاً تا اوایل دهه ۱۹۶۰ در الجزایر و تا میانه همان دهه در مراکش به بقای خود ادامه داده‌اند. شیر بربری یکی از بزرگ‌جثه‌ترین زیرگونه‌های شیر بود و بر پایه گزارش‌ها طول بدنش ۳ تا ۳٫۳ متر و وزنش بالغ بر ۲۰۰ کیلوگرم در نرها بود. به نظر می‌آید که این زیرگونه بیشتر به شیرهای آسیایی نزدیک بود تا شیرهای آفریقا. تعدادی شیر در اسارت وجود دارند که به زیرگونه بربری نسبت داده می‌شوند به ویژه آنکه ۹۰ شیر از مجموعه شخصی پادشاه مراکش در باغ وحش شهر رباط باقی مانده‌اند.
شیر غرب آفریقا در مناطق غرب آفریقا، از سنگال تا جمهوری آفریقای مرکزی یافت میشود.
شیر شمال‌شرقی کنگو در مناطق شمال و شمال‌شرقی کشور کنگو یافت میشود.
شیر شرق آفریقا که به نام شیر ماسای شناخته میشود در شرق آفریقا، از اتیوپی و کنیا تا تانزانیا و موزامبیک یافت میشود.
شیر جنوب‌غربی آفریقا یا شیر کاتانگا در جنوب‌غربی قارهآفریقا و کشورهای نامیبیا، بوتسوانا، آنگولا، کنگو، زامبیا، و زیمبابوه زندگی می‌کند.
شیر جنوب‌شرقی آفریقا که به نام شیر ترانسفال خوانده میشود، در استان ترانسفال در جمهوری آفریقای جنوبی که پارک ملی کروگر را نیز در بر می‌گیرد، یافت میشود.
شیر دماغه جمعیتی از شیر بومی استان ناتال و دماغه در آفریقای جنوبی بود که در حوالی سال ۱۸۶۰ منقرض شد. نمونه گونه‌نام آن مربوط به دماغه امید نیک است که در سال ۱۸۴۲ توسط چارلز همیلتون اسمیت بریتانیایی توصیف علمی شد و از همین رو شیر دماغه نامیده میشود. شیر دماغه به عنوان نخستین زیرگونه منقرض‌شده شیرها در دوران معاصر شناخته میشود.
غذا شیر معمولا شکار هایی است که به دست می آورد. شیر برای خوردن غذا شکار می کند و به هیچ عنوان لاشه خوار نیست. در این نوع حیوان بر خلاف بسیاری از گونه های حیوانات جنس ماده این حیوان دست به شکار می زنند و گله خود را تغذیه می کنند. شکار این حیوان معمولا انواع بز، گورخر، بوفالو و گاومیش های وحشی و هم چنین گاهی زرافه و کفتار و شغال را تشکیل می دهد. شیرها در شکارهای گروهی بسیار موفق تر هستند، مطالعه ای روی 1300 شکار شیر نشان داده این حیوان در مواقعی که تنها دست به شکار می زند درصد موفقیتش 17 تا 19 درصد است در حالی که در شکار گروهی می تواند تا 30 درصد موفق باشد. شیرها به طور متوسط روزانه بین 8 تا 9 کیلوگرم غذا می خورند.
در گذشته این حیوان در بسیاری از مناطق گرمسیری جهان از جمله قاره آفریقا، ایران، هندوستان، پاکستان، تا دریای مدیترانه جزو گستره محل زندگی این حیوان بود. اما این حیوان هم اکنون فقط در برخی از مناطق قاره آفریقا زندگی می کند. در بسیاری از کشور ها به دلیل شکار بی رویه یا تخریب زیستگاه این حیوان منقرض شده اند و یا دیگر در آن مناطق زندگی نمی کنند.
شیر نر و ماده قادر هستند از سن 2 تا 3 سالگی تولید مثل کنند با این حال معمولا تا زمانی که گله به طور کامل سامان دهی نشود بارور نمی شوند.دوره بارداری شیر ماده تقریبا 4 ماه طول می کشد و هر بار بین 1 تا 6 توله به دنیا می آورد. توله ها در زمان تولد نابینا و بسیار آسیب پذیر هستند اما پوشش بدن آن ها تیره تر است که کمک می کند در غیاب والدین به خوبی خود را از دید دشمن استتار کنند.
با این وجود کمتر از نیمی از توله ها به سن 1 سالگی می رسند و از هر 5 توله 4 تای آن ها تا سن 2 سالگی به دلیل حمله حیوانات یا گرسنگی از بین می روند. توله شیرها تا حدود 6 ماهگی شیر می خورند، آن ها معمولا بعد از 12 هفتگی خوردن گوشت را شروع می کنند اما تا 1 سالگی به طور جدی شکار نمی کنند.
هم اکنون سه چهارم جمعیت شیرهای آفریقایی رو به کاهش است. براساس اعلام فدراسیون جهانی حیات وحش (WWF) ، جمعیت فعلی آنها در مناطق وحشی ۲۰،۰۰۰ تخمین زده می شود. در دو دهه گذشته جمعیت این شیر ها به دلیل قتل های تلافی جویانه توسط کشاورزان ( دام های آن ها توسط شیر ها خورده می شد) و هچنین شکار آن ها و از بین رفتن زیستگاه طبیعی آن ها به شدت رو به کاهش گذاشته است.
در این میان شیرهای آسیایی در وضعیت بسیار خطرناکی قرار دارند و فعالیت های انسانی شدیداً باعث از بین رفتن زیستگاه آن ها شده است. آخرین سرشماری که در سال ۲۰۱۵ صورت گرفت نشان داد که تنها تعداد ۵۲۳ شیر در پارک ملی جیر هند وجود دارد که گرچه تعداد کمی است اما خوشبختانه جمعیت آن ها از سال ۲۰۱۰ حدود ۲۷ درصد رشد کرده است و این موضوع نشان از این است که اقدامات حفاظتی اثر مثبت داشته اند.
شیرها مانند بسیاری از گربه های بزرگ در طبیعت وحش حدود 10 تا 15 سال عمر می کنند و در باغ وحش عمر آن ها طولانی تر می شود.
منابع
سایت ویکیپدیا
سایت موسسه آموزش و تحقیقات جهانگردی طبیعت
خبرگزاری تحلیلی ایران خبرآنلاین
خبرگزاری ایرنا
شیرآسیایی، علی گلشن، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 45-55
