شورش شاهقلی

شاهقلی‌بابا تکه‌لی از ایل تُرکمان تکلو رهبر شورش علویان طرفدار صفویه در آناتولی و شخصیت کاریزماتیک تُرکْمَن‌های قزلباش، از اهالی کرکت الی در شهر آنتالیا بود. ایل تُرکمان تِکِلو در ولایت تِکِه ساکن و در دوران فترت سلجوقیان روم، در بیگ نشین تِکه حاکم بودند. این ایل در زمان شاه اسماعیل صفوی همراه با شش ایل بزرگ تُرکمان (ایل افشار، ایل شاملو، ایل استاجلو، ایل ذوالقدر، ایل روملو و ایل قاجار) از آناتولی عثمانی به ایران آمدند و پایه‌های دودمان صفوی را بنیاد گذاردند. تکلوها از طوایف بزرگ قزلباش بودند که از تکه ایلی (آنتالیا) مهاجرت خود را به ایران در دهه دوم سده دهم آغاز کردند. یکی از سران این طایفه، به نام حسن خلیفه تکلو، معروف به قرابِیِق(پدر شاه قلی بابا) از جانب شیخ جُنَید و شیخ حیدر صفوی از آذربایجان مأمور تبلیغ مذهب شیعه و خاندان شیخ صفی الدین اردبیلی در تکه ایلی شده بود. حسن بیگ روملو، مورخ احسن التواریخ می‌نویسد، حسن خلیفه دو نوبت به خدمت شیخ حیدر پدر شاه اسماعیل اول رسیده و در حلقه مریدان خاص وی داخل شده‌است. شیخ حیدر او را مأمور کرد که به ولایت خود بازگردد و به ترویج مذهب تشیع و گرد آوردن مریدان همت گمارد.

سلسله صفویه در اوایل قرن شانزدهم توسط شاه اسماعیل اول تثبیت و تأسیس شد. شاه اسماعیل که شخصیتی کاریزماتیک برای شیعان بود، با ترکمن‌های امپراتوری عثمانی بسیار همدل بود. قزلباشان، پیروان صفویه در آناتولی، از اواخر قرن ۱۵ تا اواسط قرن شانزدهم، حضور گسترده‌ای در سراسر آناتولی داشتند و رهبری اصلی را در این شورش شاهقلی بابا بر عهده گرفت. در دهه‌های قبل از وقایع این شورش، به دلیل آزادی مذهبی نسبی منطقه که عمدتاً اهل سنت در قلمرو عثمانی بود نسبت به اسلام شیعه تحمل قابل توجهی را نشان داد. با این حال، با شروع اوایل قرن شانزدهم، این تحمل شروع به نزول کرد. طبق اصطلاحات رسمی عثمانی از این دوره، یک قزلباش یک اهریمن شورشی بود که به روابط غیرقانونی با صفویان مظنون بود. برخی این تحمل را به زوال آق قویونلو همراه با مشروعیت اجتماعی و سیاسی نوظهور امپراتوری صفوی نسبت می‌دهند.

گرچه این شورش توسط شاهکلو در میان قزلباش تحریک شده بود، اما در میان شرکت کنندگان در این رویداد تعداد بسیاری از گروه‌های غیر قزلباش، مانند صوفیان سابق، غازی‌های محروم و سایر مردمان ترکمان قرار داشتند. این کاهش تحمل تا حدودی به سوء نیت قبایل ترکمان در آناتولی به سمت دولت عثمانی کمک کرده‌است. امتناع آنها از پرداخت مالیات‌های ایالتی، تسویه حساب و پذیرش کنترل مرکزی عثمانی، این قبایل ترکمان را به سمت شیوه ای تهاجمی تر از تشیع سوق داد. همین ناهنجاری منجر به قیام‌های متعدد در آناتولی شرقی به رهبری رهبران قبایل تُرکمان می‌شود.

با الهام از مبلغان صفوی، تُرکمانانی که در خاک عثمانی زندگی می‌کردند، «تا غرب قونیه»، در قیامی به رهبری شاهقلی، بسیج شدند. شاهقلی و یارانش کوشیدند "همانند شورش به رهبری اسماعیل اول" را چندین سال پیش "همانند یک شورش" تکرار کنند، "شاید در انتظار اتحاد با صفویان". فعالیتهای اسماعیل اول باعث جلب توجه عثمانی‌ها نشد، اما امپراتوری عثمانی با دوره‌های آتی که در سالهای گذشته سلطان بایزید دوم فلج شده بود، بیش از حد مورد توجه قرار گرفت؛ بنابراین اسماعیل توانست هواداران زیادی را در بین مردم عثمانی به دست آورد. یکی از این حامیان، شاهقلی (به معنی "خادم شاه")، عضو قبیله تُرکمن تکلو بود.

بعد از سال‌ها درگیری‌هایی میان شیعه و سنی در منطقه تکه (آنتالیا) به پا خواست که رهبر شیعیان در این درگیری‌ها شاهقلی بابا بود که امتداد این درگیری‌ها سبب شورش شاهقلی بابا در تِکه شد. در این درگیری‌ها شاهقلی بابا به پیروزی‌های بزرگی دست یافته بود و شاهزاده کرکوت را در قلعه‌ای در تکه به اسارت گرفته و اموال او را مصادره کرده بود. در سال ۱۵۱۱میلادی گروهی از شیعیان آناتولی به رهبری شاه قلی بابا تکلو از ایل تُرکمان تکلو علیه حکومت عثمانی شورش کردند و در آن سال شمار زیادی از افراد ایل تکلو (پانزده هزار نفر) برای تقویت سپاه شاه اسماعیل صفوی از آناتولی عثمانی به ایران آمدند. بسیاری از تکلوها پس از شورش وسیع مریدان و پیروان شاه اسماعیل صفوی، به ایران آمدند. رهبر این شورش شاهقلی بابا، پسر و جانشین حسن خلیفه تکلو، بود که مورخان عثمانی به وی لقب شیطانقلی داده‌اند.

شورشیان در مسیر خود به ایران، سپاه قره گوزپاشا، بیگلربیگی عثمانی، را در هم شکستند و سپس سپاهیان صدراعظم عثمانی، علی پاشا (به انگلیسی: Hadım Ali Pasha) را مغلوب کردند. در این جنگ، شاهقلی بابا و علی پاشا نیز به قتل رسیدند. سپس حدود بیست هزار جنگجوی تکلو به رهبری میرعلی خلیفه، جانشین شاهقلی بابا، در اطراف آماسیه و قره حصار به جنگ و گریز با سپاهیان عثمانی پرداختند در پی همین شورشها، سلطان سلیم اول به شناسایی شیعیان ساکن در قلمرو عثمانی پرداخت و چهل هزار تن از آنان را کشت یا زندانی کرد. با این حال، سران تکلو در دوره شاه اسماعیل از امرای بزرگ قزلباش شدند، از جمله ساروعلی مهردار، برون سلطان حاکم مشهد، چوهه سلطان حاکم کلهر و بعدها حاکم اصفهان، قراجه سلطان حاکم همدان، علی سلطان حاکم قزوین و یکان بیگ. در سال ۱۵۲۷میلادی صدها تن از ایل تکلو برای جنگ با فرخ یسار شروانشاه، همراه سایر قزلباشان در اطراف ارزنجان به شاه اسماعیل اول پیوستند و تا پایان عمر او در اغلب جنگها یاری اش دادند.

در نخستین روزهای حکومت شاهزاده کرکوت (یکی از شاهزادگان عثمانی) از آنتالیا به مانیسا سفر می‌کرد تا به پایتخت برود. شورشیان به رهبری شاهقلی به کاروان او حمله کردند و خزانه وی به دست قزلباشان افتاد. سپس شروع به حمله به شهرها و کشتن افسران دولت عثمانی در شهرها کردند. او همچنین برای تصرف بخشی از گنجینه سلطنتی به آلاشهر حمله کرد. پس از آن، یک نیروی عظیم از عثمانی تحت رهبری قراگُز احمد پاشا، بیگلربیگی آناتولی، برای دفع حملات وی اعزام شد. اما شاهقلی نیروهای احمد پاشا را شکست و او را اعدام کرد. این پیروزی باعث افزایش شهرت و اعتبار شاهقلی شد. از نظر جنگجویان قزلباش، پس از یورش به کاروان سلطنتی و کشتن یک مقام بلندپایه عثمانی، شاهقلی شکست ناپذیر تصور می‌شد. سپس دومین ارتش عثمانی برای مقابله با او فرستاده شد. فرماندهان ارتش شاهزاده احمد، یکی از مدعیان تحت امپراتوری عثمانی، و خادم علی پاشا (بیگلربیگی) بودند. آنها با قزلباشان به رهبری شاهقلی در نزدیکی آلتین‌تاش (در استان کوتاهیه مدرن) درگیر نبرد شدند، شاهزاده احمد مصمم بود تا به دلیل اهداف سیاسی خود به هر طریق بر قزلباشان شورشی پیروز شود ولی نتوانست به این هدف دست یابد، و از میدان نبرد خارج شد. قزلباشان نیز عقب‌نشینی کردند، خادمعلی پاشا با نیروهایش او را تعقیب کرد و در چوبوکوا بین قیصریه و سیواس با هم درگیر شدند. نبرد به تساوی کشیده شد، اما خادم علی پاشا و شاهقلی کشته شدند (ژوئیه 1511).

• قزلباش
• شاهسون‌ها
• ایل تکلو
• بِیگ‌نشین تکه (ملوک‌الطوائف ترکمن)
• شبه‌جزیره تکه