شهرستان گرمه

شهرستان گرمه در حال حاضر دارای ۱ بخش مرکزی و ۷ دهستان است و برابر آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۹۵) دارای ۲۵۵۰۰ نفر جمعیت می‌باشد. از کل جمعیت شهرستان گرمه براساس نتایج سرشماری سال ۱۳۸۵، تعداد ۱۸۹۶۲ نفر ساکن ۳ نقطه شهری هستند که ۸۰ درصد از کل جمعیت را شامل می‌شوند و تعداد ۴۷۳۴ نفر برابر با ۲۰ درصد ساکن در ۳۳ نقطه روستایی هستند.

از جنوب و شرق به شهرستان جاجرم، از طرف جنوب و غرب به سمنان و از شمال غرب با استان گلستان هم‌مرز می‌باشد. گرمه دارای ۲۴۰۷ کیلومتر مربع وسعت است؛ و مرکز آن شهرگرمه تا مرکز استان ۱۶۵ کیلومتر فاصله دارد.

عمده‌ترین ناهمواری‌های شهرستان شامل رشته کوه‌های خمبی، کوه‌های سه کنج و گدار گز و برجستان در جنوب و جنوب غرب شهرستان و ضِغِی و اَنجیلی در غرب، سرای و بهار بوده و دارای ۲ حوزه آبخیز گلستان و کال شور می‌باشد. بالاترین نقطه ارتفاعی آن ۲۱۱۸ متر از سطح دریا در منطقه کوه سرای و پایین‌ترین نقطه ارتفاعی آن ۱۰۵۰ متر در محدوده شهر گرمه م یباشد. از کل مساحت شهرستان تقریباً ۲۰۷۰۰۰ هکتار معادل ۹۰ درصد را عرصه‌های منابع طبیعی تشکیل می‌دهد که شامل ۳۰۰۰۰ هکتار جنگل (۱۴ درصد عرصه منابع طبیعی شهرستان) که جامعه رویشی آن ایران –تورانی بوده و گونه غالب آن ارس به همراه افراکرکو، سیاه، تلو، زرشک و … می‌باشد، ۱۶۷۰۰۰ هکتار (معادل ۸۱ درصد) عرصه را مرتع تشکیل می‌دهند که دارای گونه‌های گیاهی، درمنه، جامه در، شور و … می‌باشد و مابقی یعنی ۱۰۰۰۰ هکتار (۵ درصد منابع طبیعی) عرصه شامل مناطق بیابانی و دقهای رسی می‌باشد.

منابع آبی شهرستان شامل: قناتها، چشمه‌ها و آب‌های زیر زمینی م یباشد؛ که شامل: ۶۱ رشته قنات، ۷۳ حلقه چاه و ۸ دهنه چاه می‌باشد.

در این شهرستان ۲ دشت رباط قره بیل و گرمه وجود دارد.

شهرستان گرمه دارای اقلیم سرد و خشک و نیمه بیابانی و در قسمت‌های شمال و شمال غرب، معتدل کوهستانی و در قسمت‌های جنوبی دارای آب و هوای گرم و خشک نیمه بیابانی می‌باشد متوسط ریزش سالیانه باران و برف در سطح شهرستان ۲۲۰ میلی‌متر بوده که این بارش دارای دامنه تغییرات زیادی می‌باشد به‌طوری‌که بالاترین میزان در منطقه دشت و کمترین میزان در منطقه درق می‌باشد.

این شهرستان در سال ۱۳۸۷ در سفر دوم هیئت دولت به استان تصویب و از شهرستان جاجرم منتزع و با بخش مرکزی و دو دهستان به نام‌های گلستان و بالادشت ارتقاء یافت این شهرستان دارای ۳ شهر به نام‌های گرمه، ایور، درق و ۵۴ آبادی می‌باشد.

شهرستان گرمه به لطف موقعیت راهبردی خود بر سر راه‌های کاروان رو هماره مورد توجه قرار داشته و از دوران پیش از تاریخ تا ادوار متاخر اسلامی به‌طور پیوسته نقش بارزی را در تکامل فرهنگی خطه خراسان ایفا کرده‌است. وجود محوطه‌های بزرگ از دوره‌های مس -سنگ و عصر مفرغ از قبیل منجاق تپه و تپه‌های پیش از تاریخ در سراسر دهستان گلستان از جمله استقرارهای پیش از تاریخی در اطراف روستای دشت در پهنه شهرستان گرمه آن را به یکی از مهمترین استقرار گاه‌های بشری در خراسان شمالی بدل کرده‌است. پراکندگی زیاد محوطه‌های باستانی مربوط به دو ران اشکانیان و ساسانیان در این شهرستان، از شکوفایی این خطه در درورهای تاریخی با بهره‌گیری از موقعیت مناسب آن بر سر راه جاده ابریشم و معادلات سیاسی و تجاری آن دوران حکایت دارد.

اقتصاد این منطقه عمدتاً بر مبنای کشاورزی و دامپروری و در دهه‌های اخیر حمل و نقل و صنایع وابسته به آن است در این منطقه رودخانه دائمی وجود ندارد و کشاورزی عملاً مبتنی بر آبیاری با قنات و چاه‌های عمیق و نیمه عمیق است. با توجه به وضعیت مذکور، کشاورزی در بیشتر مناطق شهرستان به صورت آبی است و محصولات عمده زراعی عبارتند از گندم، جو، چغندر قند، پنبه، آفتابگردان، زیره، انواع صیفی جات و مخصوصاً پیاز و محصولات باغی سیب و گیلاس و پسته می‌باشد. کل مساحت اراضی کشاورزی این شهرستان ۷۷۴۰ هکتار می‌باشد که عمده‌ترین محصولات شهرستان جو و گندم می‌باشد. این شهرستان به خاطر کامیون‌های متعدد و سیستم حمل و نقل از جایگاه ویژه و کم‌نظیری در سطح کشور برخوردار است. دامداری و دامپروری بخش مکمل کشاورزی بوده که در این ارتباط کل دام سبک ۱۱۳۷۱۰ راس و تعداد کل دام سنگین ۲۵۲۸ راس می‌باشد.

مقدار تولید سالیانه شیر برابر ۵۷۸۲ تن، گوشت قرمز ۱۱۲۵ تن و گوشت سفید ۳۵۰ تن می‌باشد. این شهرستان دارای ۱۳ معدن سنگ ساختمانی مرمریت می‌باشد؛ که معدن سنگ مرمریت پارسیان گرمه و معدن سنگ مرمریت دانیال گرمه از آن جمله‌اند.

تعداد کل واحدهای تولیدی فعال در سطح شهرستان ۷ واحد بوده و تعداد کل معادن در حال بهره‌برداری ۴ معدن می‌باشد و عمده‌ترین واحدهای صنعتی شهرستان به شرح ذیل می‌باشد. فراورده‌های لبنی مهر شیر درق ماست، شیر، کره و.. ۲۵ نفر درق ،۱۳۸۵ شرکت تولیدی آوینا شیرآلات ساختمانی ۱۰ نفر ایور ۱۳۸۷، شرکت تعاونی تولیدی ظریف سازان پیچ و مهره و بولت‌های ساختمانی ۱۰ نفر ایور ۱۳۸۸، کارگاه تولید کیسه‌های پلاستیکی کیسه‌های پلاستیکی ۲ نفر بلوار فدک ۱۳۸۷، شرکت سازان برج ارم بتن آماده ۱۰ نفر بلوار امام رضا(ع) ۱۳۸۹، تولید یخچالهای ویترینی تولید یخچالهای ویترینی ۴ نفر گرمه ۱۳۸۸، کارگاه‌های اطلاق‌سازی تریلر و کامیون اتاق‌سازی تریلر و کامیون ۱۵ نفر گرمه ۱۳۸۰

شهرستان گرمه دارای جاذبه‌های گردشگری تاریخی و طبیعی (حوزه جنگل گلستان) و برخی آثار تاریخی متعلق به دوره‌های قبل از اسلام و قرون اولیه اسلامی به شرح جدول زیر می‌باشد.

• باغ مزار
• نظرگاه
• پارک شقایق گرمه
• تک درخت و منطقه ارچه
• سفید آلو و منطقه قوزلوق
• نیوال و کوه سرای
• کوه ایور
• قلعه خداوردی درق
• قله سه کنج درق
• قلعه دِهی درق
• قلعه نارنج قلعه درق
• قلعه خواجه سنگ‌آور درق
• غار کفترک درق
• غار قره موق درق
• غار قُواق درق
• مسجد جامع امام خمینی درق
• مسجد جامع درق
• آب انبارهای شهر درق در مسیر شهر شاهرود
• کوه‌های برجستان درق
• کوه‌های گُدار گز درق
• قنات رَنوازی درق
• قنات معصوم‌آباد درق
• قنات خواجه سنگ‌آور درق
• آغلهای قدیمی (چفت) درق
• قنات خشک آباد درق
• قنات کال یزد درق
• قلعه خشک آباد درق
• امامزاده ایور
• مسجد جامع ایور
• سد کفترک درق
• منطقه دهانه دلبر گرمه
• امامزاده گان سید محمد و سید ابراهیم شهر درق
• امامزاده فضل بن علی شهر درق
• تپه تاریخی چارجو درق
• منجاق تپه رباط قره بیل
• سردابه شهر درق
• تپه تاریخی بابا پیر درق
• مُرغزار
• کاروانسرای رباط قره بیل روستا ی رباط قره بیل دوران تیموری -صفوی
• تپه رباط عشق روستای رباط عشق قبل از اسلام

قزلر قلعه تاریخی و قبرستان هزارو یک گور مسیحیان. تپه‌های دوشکلی. سردابه‌های متعدد. چشمه‌های زیبای سردارو گلزارو کملی و قیز قلعه. منطقه زیبای جنگلی ییلاق و خواجه نارنج مجموعه خدماتی رفاهی امام رضا دوراهی دشت و کاروانسرای دوراهی دشت همگی از آثار تاریخی و جاذبه‌های گردشگری روستای هدف گردشگری روستای دشت می‌باشند

قلعه و موزه جلال الدین گرمه

در حد فاصل جاده جاجرم-گرمه، تپة نسبتاً مرتفع سنگی است که قلعه‌ای نظامی موسوم به جلال الدین بر روی آن ساخته شده‌است. این قلعه با پلانی شش گوش، دارای شش برج مدور در اطراف است که درب ورودی آن در ضلع جنوب است که در گذشته عمارتی نیز با لای درب ورودی آن مشاهده شده‌است. این قلعه در داخل از چها ر اتاق در میان برجها ساخته شده‌است که خمره‌هایی نیز در بدنه دیوارهای داخلی و قطور قلعه جهت جمع‌آوری آب و آذروقه ایجاد شده‌است. در ضلع جنوبی و سمت راست درب ورودی این قلعه راه پله‌ای جهت دسترسی به برجها برای انجام کارهای نگهبانی است که روزنه‌هایی در تمام طول دیوارهای اطراف و برجها نیز ایجاد شده‌است. چشمة آب شیرین پائین قلعه نیز موسوم به چشمة جلال الدین در قسمت جنوب غربی واقع شده‌است و آب آن به طرف جنوب شرق و به طرف جاجرم جریان دارد. عمده مصالح این قلعه از سنگ و ملاط ساروج و گاه از آجر می‌باشد و ارتفاع برجها و دیوارهای آن حدود ۱۲ متر می‌باشد.

تاریخ بنای مزار گرمه

در مجموع، نقشه و طرح ایجاد شده در بنا و سبک آجرکاری آن، مقابر منفرد رایج در عصر مغول را به ذهن تداعی می‌کند. این مقابر غالباً در خارج، یک نمای هشت ضلعی دارند و در داخل شامل یک اتاق مربع شکل هستند؛ که قبر در میان آن جای دارد. ترمبه‌ها با تکنیک آجر کاری استادانه‌ای در نهایت ظرافت ایجاد شده‌اند؛ و از لحاظ فنی به معمار بنا امکان ایجاد گنبد را داده‌اند. با استناد به گزارش‌های هیئت بررسی و شناسایی آثار و بناهای تاریخی خراسان این بنا «از نظر پلان و اجرا و نوع مصالح قابل مقایسه با مقبرهٔ علی بن مهزیار جاجرم بوده ولی در حالت کلی مفصل‌تر است… از آن جایی که بنای جاجرم دارای قدمت مشخص تری است (به استناد مدارک موجود مثل کاشی‌های فیروزه‌ای قرن هفتم هجری) تاریخی که برای این دو بنا می‌توان در نظر گرفت با هم همزمانی خواهد داشت» بنای مزار گرمه از دو ویژگی مهم برای تعیین قدمت برخوردار است: از لحاظ نقشه و طرح کلی با بناهای مقبره‌ای قرون هفت و هشت هجری قابل مقایسه‌است. همچنین شیوهٔ آجر چینی آن نیز به نحوهٔ آجر چینی بناهای قرون هفت و هشت هجری و به عبارتی عصر ایلخانان مغول مشابهت دارد.

بنای مزار گرمه

این بنا در محلهٔ باغ مزار گرمه قرار دارد. پلان بنا به شکل هشت ضلعی است که داخل آن از یک اتاق مربع شکل تشکیل شده‌است. بر بخش فوقانی چهار گوشهٔ این فضای مربع شکل چهار ترمبه تعبیه شده تا به این طریق امکان ایجاد گنبد برفراز بنا فراهم شود. در نمای بیرونی چهار جهت اصلی بنا، چهار ایوان با عمق ۲۷۰ سانتیمتر قرار دارد که از طریق ورودی‌های واقع در این ایوان‌ها، ورود به فضای داخلی ممکن می‌شده‌است. در حال حاضر جز ورودی واقع درایوان جنوبی بقیهٔ ورودی‌ها مسدود شده‌اند. همچنین در چهار جهت فرعی شمال شرقی، شمال غربی، جنوب شرقی و جنوب غربی بنا، چهار طاقنما با توجه به پاتاق‌های به جا مانده با ایوان‌ها ارتفاع یکسانی داشته‌اند، وجود داشته که در حال حاضر از بین رفته‌اند. نور فضای داخل از طریق نورگیرهایی که در پایهٔ گنبد و در حد فاصل بین ترمبه‌ها ایجاد شده‌اند. تأمین می‌گردد. سبک طاق‌های بنا از نوع جناقی و قوس ورودی‌ها از نوع پنج او هفت تند است. گنبد دارای خیز کم و ساقهٔ کوتاه بوده و نمای داخلی آن، با استفاده از تزیینات آجر کاری به شکل یک ستاره ۱۶ پر درآمده‌است. در ضلع غربی بنا با مسدود کردن ورودی ایوان غربی، فضایی به شکل محراب ایجاد شده‌است. در این قسمت دو سنگ قبر کوچک وجود دارد که تاریخ یکی از آن‌ها سال ۱۲۲۰ هجری قمری و مربوط به زمان بعد از ساخت مقبره‌است. آجرهای قرمز و نخودی با ابعاد ۵ ضربدر ۲۵ ضربدر ۲۵ سانتیمتر و ملات گچ از جمله مصالح به کار رفته در این بنا است. ایوان شرقی نسبت به کل بنا آسیب کمتری دیده‌است. نمای آجری گنبد آسیب زیادی دیده و فروریخته‌است. بنای مزار گرمه به لحاظ طرح و نقشه منحصربه‌فرد بوده، همچنین به دلیل مهارت به کار رفته در شیوهٔ آجر چینی و نماسازی فضای درونی گنبد، از آثار ارزشمند منطقه به‌شمار می‌آید. با این حال تاکنون هیچ اقدامی برای نگهداری و حفظ آن انجام نگرفته و به سبب فقدان وجه هٔ مذهبی در این اثر، ساکنان محل نیز به این امر علاقه‌ای نشان نداده‌اند.

براساس اطلاعات نتایج سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۸۵ برابر ۲۳۶۹۶ نفر بوده‌است و همچنین تراکم نسبی جمعیت کل شهرستان گرمه ۱۰ نفر در هر کیلومتر متربع می‌باشد. از لحاظ نژادی و قومی و قبیله‌ای از اقوام کرد، ترک و تات تشکیل شده‌است، در حال حاضر تمامی اقوام از کرد، ترک و تات با برادری و صلح و صفا در کنار یکدیگر زندگی کرده و بطورکلی از لحاظ اجتماعی دارای جوامع پویا، هماهنگ و زنده، هستند. در شهرستان گرمه بطورکلی سه زبان کردی، تاتی و ترکی رایج است. همچنین تمامی مردم شهرستان گرمه مسلمان و شیعه مذهب می‌باشند.

این شهرستان دارای پنج کتابخانه در شهرهای گرمه، ایور و درق و روستای دشت با ۲۲۶۴۰ جلد کتاب و ۱۸۲۳ عضو می‌باشد. تعداد کانون‌های فرهنگی و هنری در شهرستان ۱۹ کانون می‌باشد. همچنین این شهرستان دارای دو سالن اجتماعات با ظرفیت ۲۰۰ نفر و ۱۸۰ نفر می‌باشد. شهرستان گرمه داری دو مجتمع فرهنگی و هنری و بالاترین سرانه فضای فرهنگی در استان را داراست. هنرمندان شهرستان گرمه در ۱۰ انجمن فرهنگی و هنری و بیش از ۶۰۰نفر تخمین زده شده‌است.

مسعود بهشتی در سال ۹۷ یکی از مدیران موفق استان با سابقه ریاست شهرستان‌های جاجرم و فاروج و از هنرمندان حوزه هنری‌های تجسمی استان مدیر فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان گرمه منصوب شد و باعث ارتقا شاخص‌های فرهنگی و هنری شهرستان شد. شهرستان گرمه بیشترین تولید را در زمینه تئاتر را در سال ۹۷ در استان را داراست در این شهرستان ۲۸ مسجد، ۱۲ حسینیه، ۵ خانه عالم و ۳ اماکن متبرکه ثبت شده وجود دارد.

شهرستان گرمه در سه سال اخیر در زمینه فرهنگ و هنر در ۱۵ رشته سطح کشور دارای کسب مقام و رتبه شد.

از معروف‌ترین غذاهای محلی این شهرستان آش مخصوصی است که از ترکیب کشک محلی همزمان با بادمجان محلی و گاهی کباب گوشت به نام «قوروتی» درست و برای بهترین مهمان پخته می‌شود تا جایی که جدیداً در رستورانهای پایتخت سرو می‌شود. سمنو درق سوغات شهرستان گرمه: که از جوشاندن آب جوانه گندم برای سفره هفت سین نوروز در اواسط ماه اسفند تهیه می‌شود. گوشواره خمیری (جوشواره خمیری):که از پیچاندن مخلفاتی همچو سبزی‌های محلی و و ادویه جات و … در داخل قطعات مربعی شکل خمیر به ابعاد ۳ * ۳ توسط بانوان شهرستان گرمه تهیه می‌شود. قلیف چال یکی دیگر از غذاهای محلی شهرستان بوده که در شرف ثبت در فهرست ملی بوده و بسیار لذیذ می‌باشد.

مهمترین صنایع دستی شهرستان کلاه کرکی (کلاه گوشی)، گلیم، چوخه و چادرشب می‌باشد کلاه گوشی گرمه ای

این کلاه را افراد بالای ۴۵ سال در شهرهای گرمه و ایور به سر می‌کنند و ساخته شده از کرک بز و پشم گوسفند است؛ که معمولاً کلاه کرکی (کلاه گوشی)های مرغوب از کرک بزهای کرمان توسط اهالی بافته می‌شود.

• چارُق: (چَرِق) نمونه ای از کفشهای اولیه و پیش از رونق صنعت تولید کفش در منطقهٔ گرمه-جاجرم بوده‌است که آنرا بیشتر شبانان و نیز طبقهٔ پایین دستِ جامعه و رعیّت به عنوان پاپوش به پا می‌کرده‌اند.
• کَپَنَک: نمونه ای از صنایع دستی سابق منطقهٔ گرمه-جاجرم می‌باشد که به دلیل فراوان بودن گوسفند در منطقه و زیاد بودن شبان؛ آنرا شبان‌ها و حتی طبقهٔ کم برخوردار درهنگام شب و خواب به تن می‌کرده‌اند.
• خورجین و پالان: دو نمونه از صنایع دستی تولیدی در منطقهٔ گرمه-جاجرم می‌باشد که خورجین را قبلتر بر روی دوچرخه می‌گذاشتند و به عنوان سبدِ حمل اجناس و مواد خوراکی استفاده می‌کردند و درحال حاضر روی تَرک موتور سیکلت می‌گذارند؛ و پلالان را بر روی الاغ و قاطر می‌گذاشتند، هم به جهت اذیّت نشدن و آسیب ندیدن شخص سوارکار هنگام الاغ سواری و هم به دلیل اینکه موقع حمل اساس و بار بر پشت چارپا (چاروا)، حیوان اذیت نشود …۰

• حلوا جوزی (گردوئی)
• اِنده: یک نوع قطاب با حبوبات و گاهی با گوشت و حبوبات است
• آبنبات (در گویش محلی:آب) آب را با چای می‌خورند که در تولید آن از شکر استفاده می‌شود.
• تسمک: کسمک (پولکی تخته ای) نوعی آبنبات است که انواع گوناگون دارد مانند تسمک پسته‌ای، هلدار و…
• کلاه کرکی
• سمنو
• چادرشب
• نُقل
• کشمش
• نان سبزی محلی
• کِشته (میوه جات خشک شده)
• انواع حبوبات تولید منطقه
• چارُق: (چَرِق) نمونه ای از سوغاتهای قدیمی تر و کفشهای اولیه و پیش از رونق صنعت تولید کفش در منطقه گرمه-جاجرم بوده‌است که آنرا بیشتر شبانان و نیز طبقهٔ پایین دستِ جامعه و رعیّت به عنوان پاپوش به پا می‌کرده‌اند.
• کَپَنَک: از سوغاتهای قدیمی تر منطقه گرمه-جاجرم می‌باشد که به دلیل فراوان بودن گوسفند در منطقه و زیاد بودن شبان؛ آنرا شبان‌ها و حتی طبقهٔ کم برخوردار درهنگام شب و خواب به تن می‌کرده‌اند.

انار، انگور، بادزند پیاز، تخمه آفتابگردان دشت الو بخارا سیب و گلابی دشت

توت: توی هر خیابان گرمه برید درخت توت می‌بینید (خدا بیامرزه شهردار زنده نام ایرانی راکه هرچه داریم در بحث فضای زیبای پارک شقایق و درختان حاشیه بلوار امام رضا همه حاصل تلاش و پیگیری‌ها و در نهایت اجرا شدن این طرح هاتوسط ایشان بوده‌است)

• [۱]