شمن‌باوری

واژهٔ شمن از زبان تونغوزی سیبری گرفته شده و در اصل به معنی «دانا» است.

کاربرد واژهٔ شمن در فارسی پیشینه‌ای طولانی دارد و در سروده‌های بزرگان شعر پارسی نمونه‌های متعددی از کاربرد آن دیده می‌شود. مانند شعر زیر از منوچهری:

یا از سنایی:

شمن‌باوری (شمنیسم) کهن‌ترین رسوم انسان برای درمان و پزشکی است. روش‌های شمنی در دوران دیرینه‌سنگی یعنی حدود ۲۵ هزار سال پیش در میان شکارچی_گردآورندگان سیبری و آسیای میانه پدید آمد. سنت‌های شمنی در میان مردمان گوناگونی از جمله اسکیموها، سرخ‌پوستان، قبایل آفریقا، اقوام ترک‌تبار و مغول حضور دارند. شمنیسم یکی از منابع و بسترهای بودیسم تبت است.

پیروان شمنیسم بر این باورند که شمن‌ها می‌توانند به حالت خلسه روحی دست پیدا کنند و از این طریق به بُعدهای دیگر واقعیت سفر کنند. درواقع می‌توان گفت

شمنیسم شکل کهن همه‌ی انواع عرفان است. شمن‌ها معتقدند که همه آفریده‌ها، از جمله سنگ و درخت و کوه‌ها زنده‌اند. در باور خود؛ آن‌ها برای رسیدن به مقصود خود با این نیروهای طبیعی نیز کار می‌کنند.

برای رسیدن به خلسه، شمن‌ها از راه‌های گوناگون از جمله رقص و حرکت تکراری، تلقین به خود، تمرکز بر یک ریتم مکرر و مصرف مواد روان‌گردان، استفاده می‌کنند.

از دیرباز بحث‌هایی از منظر تاریخی درباره‌ی شمنیسم هندی، سامی، ایرانی، آلمانی، چینی و حتا بابلی مطرح بوده است. تحقیق میرچا الیاده با نام «شمنیسم: فنون کهن خلسه» که در دهه‌ی چهل قرن بیستم میلادی به طبع رسید بیش از هر اتفاق دیگری تعریف شمنیسم را تحت تأثیر قرار داد. «شمنیسم ایرانی» نام کتابی‌ست پژوهشی از سهند آقایی که در آن داستان‌های اسطوره‌ای و حماسی ایرانی برای نخستین‌بار از منظر شمنی تحلیل شده است چنانکه نخست به اساسی‌ترین مباحث شمنیسم (افسون مانثر، نزول / هبوط به جهان زیرین، پرواز جادویی، گرمای جادویی و چیرگی بر آتش، زبان رمزی - زبان حیوانات و...) پرداخته شده است و سپس با بررسی ساختارهای شمنی اسطوره‌ی ایرانی با تکیه بر شاهنامه فردوسی از شمنیسم ایرانی سخن رفته است.

آیین شمنی از یک سو به یگانه‌پرستی متمایل بود و از سوی دیگر، برای اداره جهان رب النوع‌هایی را باور داشت که هر کدام سررشته دار اداره بخشی از عالم بودند. به تدریج، بخش یگانه‌پرستی مورد غفلت قرار گرفت و رب النوع‌ها که در قالب بت خودنمایی می‌کردند، فرصت بیشتری برای عرضه خویش یافتند. این رب النوع‌ها، به‌طور عمده ارواح اجداد مهم قبیله بودند که جمع آنها، عالم ارواح را می‌ساخت و تحت نام آسمان، بر زمین و زمینیان حکمرانی می‌کرد. به همین دلیل، جاهای بلند، مانند قله‌های کوه‌ها، بسیار ارزشمند و مقدس بود؛ چون به آسمان نزدیکتر بود.

شمن‌ها می‌توانند چندین نقش را در جامعه ایفا کنند. از جمله درمان، راهبری قربانیان در مراسم آیینی، حفاظت از رسوم کهن از طریق قصه‌گویی و آوازخوانی و همراهی و راهنمایی روح یک نوزاد به‌دنیا آمده یا یک فرد تازه درگذشته.

در برخی فرهنگ‌ها، شمن نقش رئیس قبیله و روحانی بزرگ را نیز بازی می‌کند.

شمن شدن معمولاً از طریق ادعای برگزیدگی از طریق شنیدن ندای غیبی ارواح، برخورد صاعقه به ایشان در کودکی و بیهوش شدن یا دائم در خلسه فرورفتن صورت می‌گیرد. بنا بر تحقیقات میرچا الیاده در کتابی از همین محقق با عنوان شمنیسم، شمن شدن در اقوام گوناگون به صور مختلفی صورت می‌پذیرد. در میان بعضی اقوام شمن مقامی‌ست موروثی در حالی که در میان بعضی دیگر شخص برای ارتباط با ارواح باید مدتی را در جنگل و به دور از آدمیان در میان وحوش سپری کند. بعضی از اقوام هم نشانه‌های بیماری صرع را نشانگر استعداد فرد برای ارتباط با ارواح می‌دانند.

• دوگانگی جان