شاه جهان

بر اساس چاپ جدید کتاب نقش پارسی بر احجار هند، شهاب الدین محمد فرزند جهانگیر شاه که به نام شاهزاده خرم شهرت داشت در پانزده سالگی با ارجمند بانو فرزند آصف خان و برادرزاده نورجهان، ازدواج کرد. شاهزاده خرم که مورد بی‌مهری نامادری پرنفوذش نورجهان واقع شده بود، پس از مرگ جهانگیر تنها با کمک آصف خان، پدر زن خود، توانست بر رقبایش پیروز شود و قدرت را به دست آورد. وی پس از نشستن بر تخت سلطنت با نام «شاه‌جهان» شهرت یافت، همسر او نیز به «ممتاز محل» ملقب شد. او به مدت ۳۱ سال ‎۱۶۲۷ – ۱۶۵۸ فرمانروای هندوستان بود. شاه جهان مانند پدر بزرگش اکبرشاه عاشق هنر و معماری و شعر و ادب فارسی بود و در طول سلطنت خود همانند پدر بزرگش علاقه زیادی به تسامح و تساهل مذهبی داشت و عدالت را برای مردم به اوج خود رساند و در دوره او بزرگترین اقتصاد جهان را هند داشت که از سلسله چینگ چین پیشه گرفت. هیچ پادشاهی در طول تاریخ هند به اندازه شاه جهان از خود کارهای عظیم معماری و هنری برجای نگذاشته در این خصوص تنها کافی است به شاهکار تاج محل و آرامگاه آصف الدوله - قلعه آگرا و قلعه سرخ دهلی و باغ شالیمار لاهور اشاره کرد که شهرت جهانی دارند. از او فرمان‌هایی زیادی باقی‌مانده که همگی به زبان فارسی است اما فرمان او در مورد کشمیر که بر روی سنگی در مسجد سرینگر نیز حک شده‌است قابل توجه خاصی است زیرا از معدود فرمان‌های اوست که دارای لوح سنگی است.

داستان عشق «شاه‌جهان» و «ممتاز محل» بسیار معروف است. شاه‌جهان و ممتازمحل در سال ۱۶۱۲ ازدواج کردند و ۱۸ سال با یکدیگر زندگی کردند و ثمره این ازدواج ۱۴ فرزند بود که هفت تن از آنان زنده ماندند و بزرگ شدند.

گفته‌اند شاه جهان همسرش، ممتاز محل را بسیار دوست می‌داشت و در همهٔ سفرها حتی سفرهای جنگی نیز او را به همراه خود می‌برد. تقریباً یک سال پس از به سلطنت رسیدن شاه جهان در یکی از این سفرهای جنگی ارجمند بانو که باردار بود سخت دچار درد و کسالت شد. شاه جهان فوراً خود را به او رساند. ممتاز محل پیش از مرگ از شوهرش خواست که پس از وی زنی نگیرد و برای او آرامگاهی بسازد که با آن جاوید بماند. شاه‌جهان هر دو وصیت را با جان و دل اجرا کرد. نوشته‌اند که شدت علاقه شاه‌جهان به همسرش چنان بود که تمامی موی سرش پس از دو سال سفید شد.

شاه جهان، بیشتر به خاطر ساختن آرامگاه پرآوازهٔ تاج محل «بنای مرمرین عشق»، که به یاد و وصیت همسرش ممتاز محل ساخته بود مشهور شده‌است. در این بنا که جزو عجایب هفتگانه جدید شناخته شده، تأثیر سبک معماری اسلامی و به‌ویژه معماری ایرانی به خوبی مشهود است و کمتر سبک هندی در آن احساس می‌گردد. هرچند در بنای این ساختمان اثر هنرمندان ایرانی مانند امانت خان شیرازی و محمدخان شیرازی دیده می‌شود و از معماران و هنرمندان مختلف ایرانی، هندی و عثمانی بهره گرفته‌اند اما شخص شاه جهان در طراحی و معماری این بنا نقشی به سزا بر عهده داشته‌است.

مسجد جامع دهلی که در زمان خود و تا مدت‌ها یکی از بزرگترین مساجد جهان اسلام بود نیز به فرمان شاه جهان ساخته شد. همچنین بناهای قلعه سرخ در دهلی، بخش بزرگی از قلعه آگرا، مسجد وزیرخان در لاهور، باغ شالیمار در لاهور، بخش‌هایی از قلعه لاهور، آرامگاه جهانگیر پدرش، مسجد شاه جهان در تهته پاکستان در دوره او ساخته شد.

شاه جهان مردی هنردوست و هنرپرور بود و در عهد وی انواع صنایع مستظرفه و هنرهای مختلف در هند رشد کرد و به‌حد کمال رسید. در دوره او ترکیب هنر ایرانی و هندی و فنون ایرانی در هند رواج پیدا کرد و می‌توان یکی از مظاهر ترکیب این دو تمدن را در عمارت تاج محل به خوبی مشاهده کرد. در تذکره‌ها این پادشاه گورکانی را در زمرهٔ خوشنویسان ذکر کرده‌اند. او که معاصر میرعماد استاد خط نستعلیق بود به قدری به‌خطوط او علاقه داشته که می‌گویند: هر کس برای شاه جهان قطعه‌ای از خط میر به هدیه می‌آورد منصب و شهریه «یکصدی» صله می‌گرفت؛ و حتی پس از قتل میر چند تن از شاگردانش به نام‌های عبدالرشید دیلمی و سید علی نیریزی و عبدالباقی تبریزی به دربار شاه جهان مهاجرت کردند و به آن‌ها لقب «جواهر قلم» و «یاقوت قلم» و غیره اعطا گردید.

صنعت زرگری و جواهرنگاری در عهد شاه جهان به پایه‌ای رسید که تخت سلطنتی مرصعی به نام تخت طاووس ساخت و در جشن نوروز سال ۱۶۳۵ بر آن تخت جلوس کرد. این تخت که شاهکارهای آثار زمان خود بوده و مورد شرح و تفصیل مورخان و شعرای نامی آن زمان قرار گرفته‌است و بعدها توسط نادر شاه به عنوان غنیمت به ایران آورده شد.

شاه جهان و زنش ممتازمحل هر دو دارای ذوق و قریحه ادبی بودند و از او بسبب محیط شعر و ادب مخصوصاً فارسی که در دستگاه و دربار او وجود داشت حکایات و نوادر و مناسب‌خوانی و بدیهه‌سرایی نقل می‌کنند که کمال ذوق و فرهنگ این شاه و ملکه را می‌رساند. بر اثر هنرپروری و ذوق و قریحه شاه جهان بوده‌است که شعرای برجسته ایرانی به دربار هند مهاجرت می‌کرده‌اند. از جمله آن‌ها صائب تبریزی است که شعر او در دربار شاه جهان ارج و قربی داشت و قصیده‌ای در تاریخ جلوس شاه جهان سروده‌است. همچنین ابوطالب کلیم همدانی یا کاشانی در نزد شاه جهان و دربار او مقام والایی داشت. محمدقلی سلیم طهرانی در عهد این پادشاه از ایران به هند مهاجرت کرد و در نزد نواب اسلام خان وزیر اعظم معزز و محترم می‌زیست. قدسی مشهدی که لقب ملک الشعراء شاه جهان را داشت. دربار شاه جهان زمینه بسیار مستعدی جهت پرورش زبان و ادبیات فارسی بود در عهد همین شاه ترکیب و پیوند دو زبان هندی و فارسی که در قرن چهارم هجری در لاهور شروع شده بود در قرن یازدهم بحد کمال رسید.

دربارهٔ علاقه شاه و ملکه به زبان فارسی داستان‌های متعددی گفته‌اند از جمله اینکه شاه جهان روزی این مصراع را گفت:

و ملکه ممتاز محل بی‌درنگ جواب داد:

همین‌طور فرزندان شاه جهان، شاهزاده محمد دارا شکوه و جهان‌آرا بیگم و روشن‌آرا بیگم که تحت تأثیر محیط شعر و ادب فارسی دربار قرار گرفته بودند شاعران و هنرمندان و هنرپرورانی ارجمند بودند. همچنین داراشکوه و شاه شجاع را در شمار خوشنویسان مطرح خط نستعلیق آورده‌اند.

شاه جهان چهار پسر به نام‌های دارا شکوه، شاه شجاع، مراد بخش و اورنگ زیب داشت. او در ۱۶۵۸ سخت بیمار شد و میان فرزندانش رقابتی خونین برای تصاحب تاج و تخت درگرفت. داراشکوه پسر بزرگتر به‌طور طبیعی جانشین پدر شناخته می‌شد. اما پس از درگیری‌های فراوان اورنگ‌زیب بر برادران پیشی گرفت و شاه جهان را که بهبود یافته بود در قلعه آگره به محاصره درآورد و زندانی کرد در سپس به جای پدر بر تخت نشست. اورنگ زیب که بر برادرانش پیروز شد آنان را کشت و سنت تساهل و تسامح که توسط اکبر شاه برقرار شده بود را به کلی زیر پا گذاشت و در برپایی قوانین شریعت اصرار ورزید.

شاه جهان پس از ۸ سال حبس خانگی و بیماری که توسط دخترش جهان‌آرا بیگم پرستاری می‌شد در ژانویه ۱۶۶۶ درگذشت؛ و در کنار ارجمند بانو و در تاج محل دفن شد.

در داخل آرامگاه یا درگاه تاج محل دو قبر وجود دارد که با سنگ مرمر یکپارچه تزئین شده‌است کنار سنگ مرمر قبر سمت راست به خط نستعلیق فارسی نوشته شده‌است:

• مرقد منور ارجمندبانو بیگم مخاطب به ممتاز محل متوفی سنه…

کنار سنگ مرمر چپ نوشته شده:

• مرقد مطهر اعلیحضرت فردوس آشیانی صاحبقران ثانی شاه جهان طاب ثراه سنه ۱۰۷۶ ق

این شیوه نوشتن در قبرهای دوره صفوی و قاجاری نیز دیده می‌شود.

• مراد میرزا
• ادب پارسی در هند
• سرایندگان ایرانی در شبه‌قاره هند
• زبان فارسی در کشمیر
• دانش مشهدی

• نقش پارسی بر احجار هند یا نقش پارسی بر میراث جهانی درهند
• بیوگرافی و زندگینامه شاه جهان
• Shah Jahan. Britannica Concise دانشنامه بریتانیکا
• Mughal geneology
• پادشاهنامه، نوشته عبدالحمید لاهوری.
• فضایلی، حبیب‌الله. اطلس خط. انتشارات مشعل اصفهان. چاپ دوم، اصفهان۱۳۶۲ش.
• بیانی، مهدی. احوال و آثار خوشنویسان. چاپ دوم. تهران ۱۳۶۳ش
• سلطانزاده، حسین. ۱۳۷۸. تاج محل؛ تداوم طراحی باغ ایرانی. دفتر پژوهشهای فرهنگی. تهران. چاپ نخست.