سیرالعباد الی المعاد

سیرالعباد یک مثنوی است که می‌توان آن را بدون وقفه و مکث، بدون تقسیمات و فصل و باب بررسی کرد. این اثر در اصل یک مقدمه و سه بخش بزرگ دارد: مقدمه در توصیف باد است؛ بخش نخست، زندگی یا جهان عضوی یا ظهور روشنی حیات، در تاریکی جهان مادی است؛ بخش دوم، سفر در عالم عناصر یا روح و بخش سوم مرحله شعور یا عقل است. به طور کلی این منظومه از تظر سیر داستانی تنها یک داستان است و داستان‌های فرعی دیگر به آن راه نیافته است.

سیر العباد تحمیدیه و نعت و از این دست مقدمه‌ها ندارد. روایت را با هبوط نفس انسانی از عالم بالا به جهان سفلی آغاز می‌کند و مراحل نفس نامیه و نفس حیوانی و نتایج آنها را شرح می‌دهد. سالک در حالی به خود می‌آید که در چنگال خوی‌های ناپاک اسیر شده است. از سویی نفس ناطقه او را به بالا می‌خواند و از سوی دیگر طبایع به فرود خاکش می‌کشند. بی‌دانش و سردرگم در پی راهنمایی بر می‌آید تا اینکه سرانجام با «پیرمردی لطیف و روحانی» روبه‌رو می‌شود. پیر خود را فرستاده عقل کل معرفی می‌کند که هبوط کرده است تا او را برهاند. با یکدیگر سفر را آغاز می‌کنند و پیر بر دوش سالک می‌نشیند. سپس مراحل سفر پی گرفته می‌شود.