جمال‌الدین واعظ اصفهانی

جمال‌الدین به خاندان صدر تعلق داشت که تبار لبنانی داشتند و در اصفهان مقیم بودند. در یک سالگی پدرش را از دست داد و همراه مادرش به تهران و سپس به شیراز رفت اما در بیست سالگی به اصفهان برگشت و وارد فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی گردید. در آن ایام به سفارش محمد حسین کازرونی کتاب لباس التقوا را با هدف تبلیغ پارچه‌های وطنی به نگارش درآورد. با اوج‌گیری عدالت‌خواهی و مشروطه‌طلبی مردم به تهران آمد و در آنجا اقامت گزید.

جمال‌الدین در جریان مشروطه به مشهورترین واعظ تهران تبدیل شد و سخنرانی‌های او خشم محمدعلی شاه را برانگیخت. نام سید جمال الدین واعظ به همراه ملک‌المتکلمین، میرزاجهانگیرخان، سید محمدرضا مساوات در لیست چهارنفری بود که محمدعلی شاه قبل از بتوپ بستن مجلس، درخواست تبعید آن‌ها را از ایران کرده بود. جمال‌الدین واعظ همراه با ملک المتکلمین رهبریِ گروه‌های بزرگی از مشروطه‌گرایان را به عهده داشت.

در سال ۱۲۸۷ خورشیدی (۱۳۲۶ قمری)، محمدعلیشاه قاجار پس از آن که با مشروطه‌خواهان و مجلس از در مخالفت درآمد، مرکز فرماندهی خود را در باغشاه قرار داد، شاه با این کار می‌خواست از شهر بیرون رفته و در باغشاه لشکر بیاراید و به آسانی با مشروطه نبرد کند.

محمدعلی‌شاه دستخطی بدین شرح داد:

«جناب اشرف مشیرالسلطنه، چون هوای تهران گرم و تحملش بر ما سخت بود از اینرو به باغشاه حرکت فرمودیم، پنجشنبه ۴ جمادی‌الاولی، عمارت باغشاه.»

سپس هشت تن از آزادیخواهان را فراخواند که شش تن آنان بدین شرح نام برده می‌شوند: جهانگیرخان صور اسرافیل، سید محمدرضا مساوات شیرازی، ملک المتکلمین، سید جمال‌الدین واعظ اصفهانی، بهاءالواعظین و میرزا داودخان. ولی مجلس با این درخواست مخالفت داشت و سرانجام در اثر ایستادگی و سرپیچی از فرمان شاه، مجلس به توپ بسته شد، وکلا از مجلس پراکنده شدند، سید عبدالله بهبهانی و ملک المتکلمین و میرزا جهانگیرخان و چند تن دیگر را سربازان دستگیر کردند و به باغشاه بردند. در باغشاه ملک‌الممتکلمین و میرزا جهانگیرخان را به قتل رساندند.

جمال‌الدین واعظ اصفهانی پس از واقعه بمباران مجلس با لباس مبدل و به قصد رفتن به نجف راهی همدان شده و به مظفرالملک که یکی از دوستان وی بود پناهنده گردید ولی وی به او خیانت نموده و او را به بروجرد فرستاد و به دستور محمدعلی‌شاه قاجار توسط حاکم بروجرد در این شهر کشته شد. از جرم‌های او مشارکت در نگارش کتابچه ضد استبدادی «رؤیای صادقه» بود.

جمال‌الدین واعظ اصفهانی، مانند ملک‌المتکلمین و احمد روحی...، یکی از بابیان مشروطه‌خواه بود.

هما ناطق واعظ اصفهانی را یکی از رهبران ازلی مشروطیت ایران می‌داند.

ایرانیکا نیز او را از نخستین اعضای حلقه‌ای کوچک، ولی اثرگذار از معتقدان (بابی) ازلی آورده که شامل یحیی دولت‌آبادی، علی محمد دولت‌آبادی و ملک المتکلمین نیز بود.

منصوره اتحادیه عقیده دارد: ≪همان‌طور که نمی‌توان ازلی نبودن آقا سید جمال‌الدین را ثابت کرد، کسی هم نخواهند توانست ازلی بودن ایشان را ثابت کنند؛ چون سندی وجود ندارد که آن را بیاورند و بگویند این هم سندش. ازلی بودن یک اعتقاد است.≫

تهمت ازلی بودن را دشمن وی آقا نجفی یعنی محمدتقی نجفی اصفهانی اولین بار بخاطر به او زد که باعث ترک سید و خانواده‌اش از اصفهان شد (خاطرات محمد علی جمال‌زاده به کوشش ایرج افشار). این بخاطر کینه حاکم اصفهان ظل‌ السلطان در مورد نوشتن رساله رویای صادقه بود: «سیدجمال‌الدین و ملک المتکلمین در انتقاد از اوضاع ایران رساله‌ای به نام رویای صادقه می‌نویسند و به یاری دوستی آن را در پنجاه شصت نسخه در سن پطرزبورغ چاپ می‌کنند و برای شاه و ظل‌سلطان و آقا نجفی و دیگر افراد سرشناس می‌فرستند. در این رساله روحانیون بانفوذ اصفهان و ظل‌سلطان در روز قیامت در پیشگاه عدل الهی قرار گرفته اند.» (نقل از «جمال زاده و مخالفان او» نوشته دکتر جلال متینی فصلنامه ایرانشناسی سال نهم شماره ۴). والا هیچکدام از این منابع بالا مدرکی برای این ادعاها تازه ساخته ارائه نداده‌اند.

• «لباس التقوی» از آثار اوست.
• پاره‌ای از سخنرانی‌ها او در روزنامه‌ای به نام الجمال چاپ شد.

آرامگاه او در بروجرد به نام جمالیه، معروف است.

• ملک‌المتکلمین
• جهانگیرخان صور اسرافیل
• سید محمدرضا مساوات
• محمدعلی جمالزاده