سید اشرف‌الدین حسینی

پدرش «آقا عبدالله بَرَغانی» (م ۱۲۸۹ق) امام جمعه وقت قزوین و فرزند «شیخ محمّد تقی برغانی» مشهور به «شهید ثالث» و مادرش «سیّده زهرا خانم» نام داشت. اشرف‌الدین با استناد به مدارکی نویافته، ادّعا می‌کرد که خاندان برغانی از سادات هستند و اصرار داشت که عالمان این خاندان باید رنگ عمامه خود را تغییر دهند. او در پاسخ به اعتراض برادر بزرگترش می‌گفت:

«من انتساب به امّ خواهم کرد و سلسله نَسَبی خود را از مادر خواهم گرفت که سیّده و اولاد پیامبر است.»

همین دیدگاه موجب شده که نسیم شمال در برخی منابع، سیّد پنداشته شود. پدر در زمان حیات و در آغازین روزهای تولّد، نام «شمس الدین» برای او برگزید. مادرش اما پس از مرگِ پدر، نام «اشرف‌الدین» بر وی نهاد. به دنبال درگذشت پدر، سهم ارث اشرف‌الدین و مادرش را غصب کردند و روزگار دشواری برای او و مادرش پدیدار شد. مادر اشرف‌الدین به ناچار به عقد سیّداحمد قزوینی درآمد و اشرف‌الدین چندی در کنار آنان روزگار گذراند تا اینکه «میرزا محمّدتقی شهیدی» (م۱۳۳۸ق) برادر اشرف‌الدین، سرپرستی وی را عهده‌دار شد و اشرف را به مدرسه صالحیه قزوین فرستاد.

دربارهٔ واپسین سال‌های زندگی و بیماری روحی او، گزارش‌های مبهم و متناقضی وجود دارد. به روایتی وی در ۱۳۰۹ش دچار اختلال حواس شد. دربارهٔ سبب بروز اختلال مشاعر و رهایی او از تیمارستان نیز نظرها متفاوت است: برخی تلاش ملک‌الشعرا بهار را در رهایی اشرف‌الدین از تیمارستان و ملزم کردن خانوادهٔ سپهدار به پرداخت نفقه به او، مؤثر شمرده‌اند. فخرایی از کوشش سید حسن مدرس در رهایی سید از تیمارستان یاد کرده‌است. اشرف‌الدین ظاهراً در بحران بیماری نیز از فعالیت‌های ادبی هر چند محدود بازنمانده بود.

اشرف‌الدین گیلانی، برپایهٔ آگهی‌ئی که در نسیم شمال (اول فرودین ۱۳۱۳) چاپ و دو روز پس از مرگ وی منتشر شد، در ۲۹ اسفند ۱۳۱۲ کمی پس از رهایی از تیمارستان و در اولین روزهای آغاز پانزدهمین سال انتشار نسیم شمال درگذشت. او را در گورستان ابن بابویه به خاک سپردند.

حسین نعیمی ذاکر، ملقب به «حسین مجرد»، فکاهی‌نویس مشهور، سردبیر روزنامه شهر فرنگ و دوست صمیمی اشرف‌الدین گیلانی، می‌گوید: "روزنامه او هر روز ولوله‌ای در شهر براه می‌انداخت. سیدی بود یک لا قبا، نه بیم داشت و نه احتیاج… دولت‌ها از دست او به ستوه آمده بودند. سرانجام او را به عنوان دیوانه به دارالمجانین فرستادند و به زنجیر بستند. بیچاره هر قدر نامه نوشت و لابه کرد گوش شنوا نیافت و سرانجام معلوم نشد چرا اورا سربه نیست کردند. در فروردین ماه ۱۳۱۲(!) (یحیی آرین پور در «صبا تا نیما» آورده فروردین ۱۳۱۳(!)) از شهربانی، به من (حسین نعیمی ذاکر) در روزنامهٔ شهر فرنگ خبر دادند که نسیم شمال فوت کرده و توصیه شد ماجرا را در روزنامه نیاورم. جنازه را از دارالمجانین تحویل گرفتم و با درشکه به مسگرآباد برده و بدون اینکه کسی بفهمد دفن کردم"

سعید نفیسی در این رابطه می‌گوید: "اورا به تیمارستان شهر نو که در آن زمان «دارالمجانین» می‌گفتند بردند، در قسمت عقب تیمارستان جایی به او اختصاص دادند. من نفهمیدم چه نشانه جنونی در این مرد بزرگ بود. همان بود که همیشه بود. مقصود از این کار چه بود؟ این یکی از بزرگترین معماهای حوادث این دوران زندگی ماست. "

بنا بر گفته‌ها در منابع یاد شده و موثق، به قلم سعید نفیسی و حسین نعیمی ذاکر، اشرف‌الدین گیلانی مشکل روانی نداشته، محجور نبوده و از تیمارستان نیز رهایی نیافته. او در تیمارستان تحت شرایط مشکوکی درگذشت.

اشعار سید اشرف‌الدین گیلانی بیش از بیست هزار بیت است. کتاب باغ بهشت و نسیم شمال قسمتی از آثار فکاهی اوست.

در انتقاد از اوضاع ایران چنین می‌گوید:

نه درس به کار آید و نه علم ریاضی

نه قاعدهٔ مشق و نه مستقبل و ماضی

نه هندسه و رسم و مساحات اراضی

خواهی که شوی مجتهد و مفتی و قاضی

رو مسخرگی پیشه کن و مطربی آموز

صد سال اگر درس بخوانی همه هیچ است.

در مدرسه یک عمر بمانی همه هیچ است.

خود را به حقیقت برسانی همه هیچ است.

جز مسخرگی هر چه بدانی همه هیچ است.

رو مسخرگی پیشه کن و مطربی آموز

او که از جناح‌های سیاسی غریبه گرا در میهن رنج بسیار می‌برد این سروده معروف خود را در نسیم شمال منتشر کرد:

خاک ایران شده ویران ز سه فیل

روس فیل، انگل فیل، آلمان فیل

دوش کردم به خرابات گذر

تا به قلیان زنم از بنک (بنگ) شرر

مرشدی دیدم با بوق و تبر

پک به قلیان زد و می‌خواند زبر

خاک ایران شده ویران ز سه فیل…

مطالب نسیم را تمام تعریف میکنن

منکر غول و جن مشو وگرنه تکفیر می کنن

یقین بدان که شیر از ترس زنجیر می کنن

برو به کنج مدرسه بخور تو نان و اشکنه

آسته برو، آسته بیا که گربه شاخت نزنه

هم‌زمان با انتشار اخبار هجوم وهابی‌ها به مدینةالنبی و تخریب آثار تاریخی اسلامی، شعری در رثای این واقعه سرود که در روزنامه‌اش با عنوان «همت کنید راجع به مدینه طیبه» به چاپ رسید.

• باغ بهشت (اشعار)
• دیوان اشعار
• عزیز و غزال (قصه عاشقانه، نثر)
• نسیم شمال (روزنامه)

• یحیی آرین پور، «از صبا تا نیما»، تهران ۱۳۵۷
• ابراهیم فخرایی، «گیلان در جنبش مشروطیت»، تهران، ۱۳۵۶
• حسین نمینی، «جاودانه سید اشرف‌الدین حسینی قزوینی (گیلانی)». کتاب فرزان، ۱۳۶۳
• نوشتاری بایگانی‌شده در ۶ ژوئن ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine از فیروز خردمند، بندر انزلی ۱۳۷۹، در وبگاه مغان ارس بایگانی‌شده در ۱۵ دسامبر ۲۰۰۵ توسط Wayback Machine (برداشت آزاد با ذکر منبع)
• شاعر مردم، انتشارات سخن، به کوشش اصغر محمدخانی، مقالهٔ «نویافته‌هایی دربارهٔ زندگی اشرف‌الدین حسینی»، به قلم مهدی نورمحمدی.
• نوشتاری از سید محمد علی جمالزاده، به مناسبت پنجاهمین سال روزنامه «نسیم شمال» در شماره سال ۱۳ مجله یغما «خرداد ۱۳۱۹

• نسیم شمال (NASIM SHOMAL)

: