سد گتوند

نياز به ساخت مخزني بزرگ در پايين‌دست کارون، براي اينکه سد‌های بالادست بدون نگرانی از دست رفتن ذخیره آبی خوزستان به رهاسازی و تولید برق بپردازند، تأمین بخشی از برق مورد نیاز کشور (۴٬۵۰۰ گیگاوات ساعت در سال) و کنترل سیلابهای فصلی کارون و نیز تنظیم آب کشاورزی پایین‌دست است. همچنین دریاچهٔ سد، پس از آبگیری می‌تواند به عنوان یک جاذبهٔ گردشگری برای منطقه درآید.

یکی از مهم‌ترین چالش‌های ایجاد شده پیرامون این سد، بحث وجود گنبدها و رگه‌های نمکی در اطراف محل آبگیری سد است؛ که پس از آبگیری سد به زیر آب رفته و منجر به افزایش شوری آب در پایین‌دست این سد شده‌است. پاره ای از کارشناسان محیط زیست و نظام مهندسی اعتقاد دارند که نزدیکی معدن نمک به محل سد گتوند علیا، در پروژه مطالعاتی این سد در نظر گرفته نشده و وجود این معدن در فاصله ۵ کیلومتری سد باعث شده‌است که پس از آبگیری و تشکیل دریاچه پشت سد، این معدن عظیم نمک که ذخیره نمک آن تا صدها میلیون تن برآورد شده‌است به کلی به زیر آب دریاچه فرورفته و این امر شوری آب رودخانه کارون را افزایش دهد. از طرف دیگر، به زیر آب رفتن مقدار زیادی از زمین‌های مرغوب و برخی از آثار باستانی و تخریب صدها اصله درخت از دیگر حاشیه‌های پیرامون آبگیری این سد هستند.

ضمن گفتگوی مفصل تخصصي دست اندرکاران این پروژه خانم مشکات، زمین‌شناس شرکت مهاب قدس و عضو تیم تهیه کننده نقشه زمین‌شناسی سد، ضمن بیان آگاهی کامل تیم از مشکل توده‌های نمکی و مدلسازی طرح پیش‌بینی آینده سد با این اطلاعات، بیان کرد که در مخزن این سد تا 4/5 کیلومتر بالاتر هم سازند گچساران وجود داشت، علاوه بر این هیچ نقطه دیگری در بالادست وجود نداشت که بتوان با این مشخصات (به‌عنوان مخزن سد‌های بالادست) سدي ساخت که توجيه داشته باشد. علاوه بر اين با وجود چالش گنبد نمکي در اين سازند گچساران، اين چالش با مديريت لايه‌هاي آب خروجي و تنظيم EC آب قابل مديريت بود و حتي نتايج بعد از ساخت از مدل‌هاي انجام شده براي اين طرح بهتر بود و EC آب رها‌سازي شده در 10 سال اول بهره برداري همواره به‌صورت ثابت طبق طرح مديريت شد.

مهندس محمدعلی غلامی که از طريق شرکت مهاب در طراحي و بهره برداري سد فعال بوده بيان کرد که هدف از پتوي رسي جلوگيري از حل شدن توده نمک نبوده و در واقع هدف مديريت سرعت حل شدن نمک در درياچه سد بود تا کيفيت آب رهاسازي شده براي پايين دست و کشاورزي در ماه‌هاي اول آبگيري مديريت شود. توده نمکي زير اين پتو نيز بعدا به تدريج حل شد و زمين 400 متر از اين 2500 متر نشست کرد و بررسي‌هاي جديد (10 سال بعد از بهره برداري) نشان داد که ورود نمک جديدي بعد از آن رسد نشد و برنامه براي نمک حل شده در کف سد هم رهاسازي آن همراه سيلاب‌ها در هر سال است.

رضازاده، مدیرعامل وقت شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران هم، دغدغه‌های فعالان محیط زیست را با عنوان «اعلام نگرانی برخی محافل» تعبیر کرد و گفت: «ما با یک ضریب اطمینان بالاتر از حد لازم فعالیت‌های کنترلی را با ایجاد پوششی روی این سازه و نیز با پر کردن حفره‌هایی که حتی فاصله زیادی هم از مخزن دارند، انجام می‌دهیم».

عیسی کلانتری، با توجه به اتفاقی که در ساخت و آبگیری سد گتوند افتاد، معتقد است که مجریان این پروژه به خاطر اجرای آن باید محاکمه شوند. «پیش از انقلاب، آمریکایی‌ها سد گتوند را از نظر زیست‌محیطی بررسی و محل احداث سد را ۱۵ کیلومتر بالاتر تعیین کردند. بعد از انقلاب در بررسی‌های صورت گرفته، مسئولانی که طرح را بررسی کردند، گفتند که آمریکایی‌ها می‌خواستند مخزن سد کوچک باشد به همین دلیل جای آن را نادرست تعیین کردند. به همین دلیل مکان سد را جابه‌جا کردند. قرار شد در جای جدید ساخته شود. جای جدید سد انتقادهای بسیاری را با خود همراه کرد؛ زیرا در نزدیکی آن گنبدی نمکی قرار داشت. شرکت زیرمجموعه وزارت نیرو در دولت احمدی‌نژاد اعلام کرد که روی تپه نمکی نزدیک سد پتوی رسی کشیده می‌شود، تا مشکل حل شود.» او در جمع دانشجویان دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران و فعالان محیط زیست در ادامه با اشاره به این‌که پتوی رسی فایده‌ای نداشت و حالا آب پشت سد به‌حدی شور شده که نمی‌توان برای آن کاری کرد، گفت: «شوری آب زیر سد، ۵/۵ برابر شوری آب خلیج‌فارس است؛ اگر قرار باشد سد دور زده شود، ۸ سال طول می‌کشید و در این مدت محیط زیست خوزستان خسارت بسیاری خواهد دید و اراضی آن از بین می‌رود. به همین دلیل، به نظر من مجریان این پروژه به خاطر اجرای آن باید محاکمه شوند.»

شوری آب این رودخانه طی سالیان گذشته پیش از آبگیری، روندی نوسانی را در طی سال تجریه می‌کرده‌است. به‌طور متوسط آب شیرین با کیفیت EC بین ۷۰۰ تا ۲۷۰۰ با متوسط (شوری) ۹۰۰ میلی‌موس در آن جریان داشت و با آبگیری سد گتوند نمک موجود در رگه‌های نمکی پشت مخزن سد شروع به حل شدن در مخزن سد نمود. مقدار انحلال نمک در مخزن سد گتوند در سال ۱۳۹۱ به بیشینه ۶ میلیون تن بوده‌است. این روند به تدریج کاهش یافته و در طی سال ۱۳۹۶ به ۲ میلیون تن کاهش داشته‌است. طی ۵ سال اول پس از آبگیری سد، حدود ۲۴ میلیون تن نمک در مخزن سد حل شده‌است که از این میزان ۱۷ میلیون تن از این سد خارج شده و وارد کارون شده‌است و هفت میلیون تن، نمکی است که در مخزن سد وجود دارد.

با حل شدن تدریجی رخنمون‌های نمک در سطح مواجه شده با آب مخزن در سال‌های اولیه (سال‌های ۹۱ تا ۹۵) لابه از مواد نامحلول باقی می‌ماند که روی نمک‌های زیرین را پوشانده‌است. در گذشته که لابه آب مخزن وجود نداشت، این لابه‌های مواد نامحلول در آب به همراه آب رودخانه و در طی بارش‌های جوی شسته می‌شود و سبب نمایان شدن لایه‌های جدید نمک می‌شد، اما به دلیل سکون آب مخزن سد در حال حاضر امکان نمایان شدن رخنمون‌های جدید نمک وجود ندارد و این خود باعث بهبود چشمگیر کیفیت آب حتی نسبت به سال‌های پیش از آبگیری سد شده‌است.

کیفیت آب رودخانه کارون از سد شهید عباسپور به پایین دست حتی قبل از احداث سد گتوند نیز متأثر از سازند گچساران بوده‌است، به طوری که رودخانه کارون در مسیر خود، شش نقطه سازند گچساران را که حاوی میان لایه‌های نمکی است قطع می‌کند و رودخانه کارون به‌طور مدام میان لایه‌های نمکی را می‌شوید و کیفیت آب رودخانه را تغییر می‌دهد. به گونه‌ای که کیفیت آب رودخانه کارون قبل از آبگیری سد گتوند در دامنه ۲۷۰۰–۵۰۰ میکرو ماوس بر سانتی‌متر نوسان داشته‌است. با این حال طبق مستندات موجود پس از آبگیری سد گتوند تنها یکبار EC آب خروجی از سد گتوند به مرز ۱۹۰۰ رسیده‌است به بیان دقیق تر حتی اگر از سد گتوند آب مقطر(EC صفر) نیز وارد رودخانه کارون شود به دلیل آلاینده‌های مجتمع‌های صنعتی بعد از سد گتوند، شوری آب در مقطع شهر اهواز به ۲۰۰۰ و در مقطع شهر خرمشهر به ۴۰۰۰ می‌رسد. براساس مطالعه‌های صورت گرفته دلیل اصلی شوری رودخانه کارون و البته آن هم بعد از سد گتوند، مجموعه‌های کشت و صنعت‌های نیشکر و صنایع وابسته به آن و نیز سایر آلوده کننده‌هایی هستند که آب را با کیفیت خوب از رودخانه می‌گیرند و از آنجا که زهکش‌های آنها بدون هیچ گونه تصفیه‌ای، به رودخانه کارون می‌ریزد املاح را به آب رودخانه می‌افزایند، صرف نظر از اینکه پساب فاضلاب خام شوش و اندیمشک نیز که پالایش نشده‌اند به کارون می‌ریزند و کیفیت آب را نامطلوب تر می‌کنند.

به گفته دکتر قمشی رئیس دانشکده علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز «خروجی از سال ۱۳۹۴ بهبود داشته به این دلیل که در بهره‌برداری از سد کنترل صورت گرفته و این امر به گونه است که از لایه‌های پایین سد خروجی انجام نمی‌شود و انتقال آب به بیرون از طریق لایه‌های بالا صورت می‌گیرد و تنها در بعضی اوقات شوری را از سد خارج می‌کنند. اما در حقیقت اگر بخواهیم بدانیم که چقدر از شوری کارون در منطقه اهواز مربوط به سد گتوند است اعتقاد دارم که ۱۲ درصد از افزایش آن برابر با ۲۹۰ میکروموس متعلق به این سد است».

طبق برآورد اولیه هزینه‌های اجرای پروژه بالغ بر ۲۰۶۴/۳ میلیارد ریال بوده که از طریق منابع منابع عمومی، تسهیلات خارجی (فاینانس، وام و…)، سایر منابع (منابع داخلی، تسهیلات بانکی داخلی، اوراق مشارکت و…) تأمین گردیده‌است. نسبت فایده به هزینه (B/C) برابر ۲/۲ و نرخ بازگشت داخلی آن ۲۲ درصد می‌باشد. منافع حاصل از تولید برق متعلق به این طرح طی برآورد اولیه، درآمد سالانه بالغ بر ۴۰۳۸ میلیارد ریال (بر حسب هر کیلووات ساعت ۹۵۰ ریال) را بالغ می‌شود. به علاوه صرفه‌جویی حاصل از عدم مصرف سوخت‌های فسیلی در تولید برق سالانه ۱۷۵۹ میلیارد ریال و صرفه‌جویی حاصل از عدم تولید آلاینده‌ها در تولید برق سالانه ۶۸۸ میلیارد ریال منافع به همراه خواهد داشت.

• بلندترین سد خاکی کشور
• دارای بزرگترین مخزن آبی بر روی رودخانه کارون
• دارای بیشترین میزان تولید انرژی برق آبی در میان نیروگاه‌های آبی کشور
• دارای بزرگترین تونل‌های انحراف و آب‌رسان کشور از لحاظ طول و سطح مقطع
• دارای سیستم آب‌بندی ترکیبی دیوار و پرده آب‌بند
• احداث یک دستگاه پل روی رودخانه کارون داخل کارگاه و یک مسیر جایگزین بانضمام پل کابلی بزرگ جهت تردد وسائل نقلیه و عبور لوله‌های نفت و گاز
• احداث پل بر روی رودخانه کارون جهت تسهیل عبور و مرور مردم شهر گتوند
• طرح افزایش ارتفاع سد تنظیمی گتوند
• بهسازی بخشی از معابر شهری و روستایی منطقه

طرح سد و نیروگاه گتوند علیا در زمان ساخت و اجرا با به‌کارگیری نیروهای بومی تأثیر مهمی در اشتغال‌زائی در منطقه داشته و به‌طور مستقیم و می‌تواند در پیک کاری حدود ۱۰۰۰۰ نفر نیروی انسانی را مشغول به‌کار کند. همچنین با اجرای این طرح ظرفیت برق کشور به میزان ۲۰۰۰ مگاوات افزایش قابل ملاحظه‌ای خواهد یافت که این افزایش ظرفیت می‌تواند در تأمین برق صنعتی و خانگی کشور مؤثر واقع شود. علاوه بر آن منبع مهمی از نظر ذخیره آب ایجاد خواهد شد که حدود ۴/۵ میلیارد متر مکعب حجم این منبع تأثیر فوق‌العاده‌ای بر رشد صنایع مرتبط با آب به ویژه پرورش آبزیان و آب‌رسانی به زمین‌های کشاورزی و به‌طور غیر مستقیم با ایجاد جاذبه‌های طبیعی نقش عمده‌ای را در جذب گردشگران به منطقه ایفا خواهد نمود. در مجموع مهمترین موارد تأثیرات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی:

• افزایش پتانسیل برق کشور
• رشد صنعت و تکنولوژی انرژی برق‌آبی
• افزایش قدرت عمل و ارتقاء مشاوران و پیمانکاران داخلی
• فعال کردن کارخانه‌های سازنده تجهیزات انرژی
• ارتقاء جایگاه بین‌المللی کشور از طریق ارتقاء صنعت برق آبی
• ایجاد منبع بزرگ آبی جهت استفاده و بهره‌برداری‌های مختلف از قبیل تأمین آب آشامیدنی، آبیاری زمین‌های کشاورزی، گسترش صنعت ماهیگیری و …
• ایجاد اطمینان در زمین‌های پائین‌دست و کنترل آب رودخانه
• اشتغال‌زائی
• محرومیت‌زدائی غیر مستقیم از طریق رشد منابع برق کشور
• ایجاد جاذبه‌های گردشگری:

• نیروگاه گتوند
• سد کارون ۳
• سد کارون ۴
• سد شهید عباسپور
• سد مسجد سلیمان

• همه چیز درباره سد گتوند