سته ضروریه و فصول اربعه
سته ضروریه و فصول اربعه نام دو مجموعه قصیده فارسی از امیر علیشیر نوایی، سیاستمدار و فرهنگمرد برجسته روزگار تیموری است. او این قصاید دهگانه فارسی خویش را در دو مجموعه جداگانه با نام های سته ضروریه و فصول اربعه مدون داشته و چنانکه از نام آن ها نیز بر می آید یکی شان مشتمل بر شش قصیده و آن دیگری دربردارنده چهار قصیده است. امیرعلیشیر بر سته ضروریه دیباچه ای به نثر مسجع که قطعات منظومی نیز به همراه دارد، نگاشته است. در این دیباچه به نسبت کوتاه امیرعلیشیر به قصاید شش گانه سته ضروریه و چگونگی و چرایی نامگذاری آنها اشاره داشته است:
"قصیده اول، که سخنگذاری آن مبتنی بر ادای محامد حضرت باری بود، تسمیه‌اش را روح القدس نازل گشت. و ثانی که از رشح زلال نعت نبوی و فیض سرچشمه مدح مصطفوی مترشح بود، به عین الحیات اتسام یافت. و ثالث که بر طریقه بحرالابرار امیر خسرو دهلوی بر تحفه نثار حضرت مخدومی قطب الانام محتوی بود، از لسان فکرت به تحفه الافکار موسوم شد. و رابع که مواعیظ سودمند و نصایح دلپسندش اهل دل را سرمایه فتوح و ارباب ریاضت را به مثابه غذای روح بود به قوت القلوب نامزد گشت. و خامس که به شرف مدحت گزاری حضرت شهریاری که شکر نعمتش مستلزم سعادت ابدی و دعای دولتش مستطبع نجات سرمدی است، مزین به تحفه النجات تسمیه یافت. و سادس که به امداد نسایم ریاض فضل و عطا شرف تتبع قصیده مرآت الصفا یافته بود، به نسیم الخلد مخاطب گشت و مجموع آنها را سته ضروریه نامور آمد."
سرآغاز قصیده روح القدس چنین است:
زهی به خامه قدرت مصور اشیاء هزار نقش عجب هر زمان از او پیدا
مطلع قصیده عین الحیات نیز اینگونه است:
حاجبان شب چو شادروان سودا افکنند جلوه در خیل بتان ماه سیما افکنند
بیت آغازین تحفه الافکار هم که مشهورترین قصاید امیرعلیشیر به شمار می آید چنین است:
آتشین لعلی که تاج خسروان را زیور است اخگری بهر خیال خام پختن در سر است
قصیده قوت القلوب نیز بدینگونه آغاز می شود:
جهان که مرحله تنگ شاهراه فناست
در او مساز اقامت که راه شاه و گداست
پنجم قصیده از قصاید سته ضروریه یعنی تحفه النجات یا منهاج النجات هم مطلعی اينچنین دارد:
زهی از شمع رویت چشم مردم گشته نورانی جهان را مردم چشم آمدی از عین انسانی
واپسین قصیده سته ضروریه که عنوان نسیم الخلد دارد نیز با این بیت آغاز می شود:
معلم عشق و پیرعقل دان طفل سبق خوانش پی تادیب طفل اینک فلک شد چرخ گردانش
امیرعلیشیر قصاید فصول اربعه را نیز «در کیفیت برودت و حرارت و رطوبت و یبوست، رقم زده که همچون چهارفصل در ربع مسکون ساکن» می بود. نخستین قصیده فصول اربعه سرطان نام دارد و سرآغاز آن بدین گونه است:
باز آتش خور ساخت سمندر سرطان را افروخت چو آتشکده گلزار جهان را
قصیده دوم فصول اربعه خزان نام دارد و مطلع آن چنین است:
دیگر شد بهر سنجیدن برابر عدل دوران را زکافور و مشک روز و شب شد دوپله میزان را
سومین قصیده بهار نام دارد و سرآغاز آن اینگونه است:
وزد باد بهار احیای اموات گلستان را ز انفاس مسیح تازه سازد عالم جان را
قصیده آخر که عنوان دی دارد هم با چنین بیتی آغاز می شود:
ز خرگه فلک آتش نهفت دود سحاب درآ با خرگه و آتش فروز از می ناب
گفتنی است، سته ضروریه و فصول اربعه با مقدمه، تصحیح، توضیح و تحشیه امیر نعمتی لیمائی و مهدی قاسم نیا رودسری و به همت نشر لوگوس در سال ۱۳۹۹ روانه بازار نشر شده است.
== منابع ==
- نعمتی لیمایی، امیر. بررسی زندگی سیاسی و واکاوی کارنامه علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی امیر علیشیر نوایی، تهران: وزارت امور خارجه و مشهد: دانشگاه فردوسی، ۱۳۹۳.
- سته ضروریه و فصول اربعه، با مقدمه، تصحیح، توضیح و تحشیه امیر نعمتی لیمائی و مهدی قاسم نیا رودسری، تهران: لوگوس، ۱۳۹۹.