زیگورات

بنای کوه مانند سپندی (مقدسی) که با روند کاهشی سطح طبقات بالایی، پلکانی بیکران تا آسمان بنا می‌کند.

پس از آن هم پرستشگاه‌ها بر بالای کوه‌ها همانند کوه‌ها ساخته شده‌اند. معماری بناهای کوه مانند در سرزمینهایی که به گونه‌ای طبیعی از کوه بی‌بهره بوده‌اند بیشتر نمایان است از جمله ۳۲ زیگوراتی که در منطقهٔ میان رودان و فلات ایران شناسایی شده‌اند.

زیگوراتها بناهای خشتی توپری بوده‌اند که همانند پلکان ساخته می‌شدند، همچون موجود زنده‌ای که از خاک آفریده شده و به سوی آسمان پیش می‌رود. موقعیت قرارگیری آن‌ها به شکلی بوده که چهار گوشه آن‌ها رو به چهار جهت اصلی باشد. بیشتر آن‌ها ۳، ۵ یا ۷ طبقه با ارتفاع تا ۱۰۰ متر که سر برافراشته‌اند و از رنگ سیاه در طبقه پایین به رنگ طلایی در بالاترین طبقه می‌رسند. بر روی بدنه زیگوراتها معمولاً نوشته‌هایی برای شناساندن بنا، بازگویی علت ساخت و بانی و سازنده آن حک می‌شده که وسیله ارتباط با زمان‌های تا ۵۰۰۰ سال قبل را برایمان میسر کرده‌است.

امروزه نیز سازه‌های شبیه زیگورات در معماری مدرن مشاهده می‌گردند.

بزرگترین و سالمترین زیگورات باقی‌مانده جهان زیگورات چغازنبیل (زنبیل وارونه) است که به دست اونتاشگال پادشاه عیلامی برای خدای اینشوشیناک حدود ۱۲۵۰ سال پیش از میلاد، در ۴۲ کیلومتری جنوب شرقی شهر باستانی شوش ساخته شده‌است. این زیگورات با ابعاد ۱۰۳در۱۰۳ متر و به بلندای ۵۲ متر در ۵ طبقه ساخته شده بود که اکنون ۲۵متر از آن برجای مانده‌است.

هر ساله مردمان زیادی از شوش، شوشتر و دزفول جهت انجام مناسک آیینی ویژه به این مکان می‌آمده‌اند. در پیرامون زیگورات و دشت پهن و زیبای نزدیک دز مقیم می‌شدند. در روز برپایی آیین‌ها، خدایان موجود در پرستشگاه که با هدف یگانگی و یکپارچگی مردم در این مکان گرد آمده بودند را به بیرون، تا رود دز برده و سپس با قایق به بالادست رود، جایی که لوله‌های سفالین آبرسانی به منطقه یافت شده می‌بردند و از آنجا پیاده به نیایشگاه بازمی‌گرداندند. پیمودن مسیری نزدیک به ۱۰ کیلومتر چه بسا در یک روز را شاید بتوان «حج عیلامی‌ها» نامید.

زیگورات دارای طبقات جداگانه بوده که راه‌های دسترسی متفاوت دارند و اجازه ورود به هر طبقه از دروازه ورودی آن مشخص بوده‌است. وجود طاقهای گهواره‌ای در پلکان‌ها و راهروها، ساخت یک سیستم پیشرفته آبرسانی و تصفیه آب جهت شرب عبادتگران، وجود آفتاب سنج‌های آجری جهت رصد و استخراج تقویم آفتابی و تعیین اعتدال‌های بهاری و پاییزی و انقلاب‌های تابستانی و زمستانی و تعیین فصلها، متن مشترک نقش بسته بر روی تعداد زیادی از ۵۰۰۰ آجر نوشته دار و امکان چیزی شبیه به صنعت چاپ در آنها، کشف حیوانی به شکل گاو نر نسبتاً بزرگ از جنس سفال لعابدار مسلح شده با مفتول‌های فلزی که عنوان نگهبان یکی از دروازه‌ها را داشته، کلون‌ها و لولاهای در و پاشنه‌های سنگی، مهره‌هایی از جنس خمیر شیشه و انگشتر مفرغی با روکش طلای قلم‌زنی شده، وجود سکوهایی که محراب، قربانگاه، پایه مجسمه یا تریبون سخنرانی خوانده شده‌اند از جمله شگفتی‌های این معبد زیبای تاریخی است که با جلوهٔ طبیعت اطراف و مناظرهٔ ماه و خورشید به هنگام غروبش از عزیزترین مکان‌های سرزمین گرانقدرمان است.

این زیگورات در سال ۱۹۷۹ در یونسکو به ثبت رسیده و نمایندهٔ زیگوراتها در شرق باستان به‌شمار می‌آید.

برخی از سایر زیگوراتها عبارتند از:

کهن‌ترین زیگورات بین‌النهرین، زیگورات «اور» در شهر اور (عراق کنونی) با قدمت ۴۱۰۰ سال و احتمالاً زادگاه ابراهیم نبی زیگورات سیلک کاشان -کهن‌ترین زیگورات جهان با قدمت ۴۷۰۰ سال- زیگورات خدای ماه «نانا» در اور، زیگورات «مردوخ» در بابل که اتمنانکی (پی زمین و آسمان) شناخته می‌شد، زیگورات خدای توفان «انلیل» و زیگورات «لارسا» به معنای خانهٔ پیوند آسمان و زمین.

زیگورات بنای خشتیِ توپُری است که سطح خارجیِ آن دارای پوششی از آجر است. ابعاد زیگورات‌ها مربع یا مستطیل و اندازهٔ آن‌ها متغیر است. برای نخستین بار در فلات مرکزیِ ایران نیز از بقایای زیگوراتی در سیَلک کاشان خاک برداری شده است. تاکنون هیچ یک از زیگورات‌های شناسایی شده به‌طور سالم و کامل باقی نمانده است و به همین سبب ارتفاع اصلیِ آنان مشخص نیست. دسترسی به بالایی‌ترین طبقهٔ زیگورات به‌وسیلهٔ پلکان یا راه شیب‌دار است؛ کهن‌ترین زیگورات‌هایی که تاکنون کشف شده:

1. زیگورات سیَلکِ کاشان: سازندهٔ این زیگورات مشخص نشده، ولی تاریخ ساخت این بنا به ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد می‌رسد.
2. زیگورات اور: «اور نمو»، مؤسس سلسله سوم اور، در سال ۲۱۰۰ قبل از میلاد در شهر اور (عراق فعلی) این زیگورات را بنا کرد.
3. زیگورات چغازنبیل: در جنوب‌غربی ایران نزدیک شهر شوش واقع شده و سالم‌ترین زیگورات باقی‌مانده در جهان است و تاریخ بنای آن به ۱۲۵۰ سال قبل از میلاد می‌رسد. این زیگورات توسط اونتاش گال، پادشاه دورهٔ ایلام، ساخته شده‌است.
4. زیگورات دورشاروکین: «سارگون» دوم، پادشاه آشور میانی، در حدود ۷۰۰ سال قبل از میلاد این زیگورات را بنا کرد.

زیگورات‌ها معروفترین ساختمان‌های سومری هستند. زمین‌های مسطح با معبدهایی در ارتفاع. این‌گونه زیگورات‌ها شاید الهام‌بخش برای سازندگان برج بابل بوده‌است. این زیگورات‌ها باارتفاع‌های بسیار بلند با آجرهای ساخته شده در گل و نپخته ساخته می‌شدند. این ساختمان‌ها از پایین به بالا از نظر عرض کوچکتر و کوچکتر می‌شوند و در مرتفع‌ترین نقطه معبد وجود دارد. پلکان‌هایی در اطراف برای دسترسی به معبد وجود داشت.
روی بدنهٔ این زیگورات‌ها معمولاً نوشته‌هایی برای معرفی بنا، توضیح علت ساختن و بانی و سازندهٔ آن حک شده‌است. امروزه نیز ساختمان‌های شبیه زیگورات در معماری مدرن دیده می‌شود.

• گروه تحقیق و آموزش شرکت توسعهٔ گردشگری زیگورات
• گاردنر، هلن (۱۳۸۴)، هنر در گذر زمان، مؤسسهٔ انتشارات آگاه، ص. ۵۰

• زیگورات در دانشنامهٔ ایرانیکا