روزبهان بقلی فسایی

• جمال الدین خلیل فسایی استاد وی بود.

• جاگیر (متوفی ۵۹۱) از زاهدان کُرد که در سامره می‌زیست
• شیخ سراج الدین محمودبن خلیفه (متوفی ۵۶۲)، که خرقهٔ او با دو واسطه به شیخ ابواسحاق کازرونی می‌رسید.
• شیخ ابوالصفا که شیخ روزبهان در سفر حج، که مریدانش همراه وی بودند از او خرقه گرفت.

او پس از حج به مصر و شام رفت و سرانجام به شیراز بازگشت و باقی روزگار خود را به تدریس، تربیت مریدان و نگارش کتاب گذرانید. امام فخرالدین نصربن مریم. ارشدالدین علی نیریزی (متوفی ۶۰۴) صدرالدین سِلَفی اصفهانی (۴۷۸–۵۷۶) که شیخ روزبهان و ابونجیب سهروردی (۴۹۰–۵۶۳) در حدود سال ۵۵۷، در اسکندریه در محضر او بودند.

روزبهان عارفی وحدت وجودی است و این موضوع در بسیاری از آثارش موج می‌زند و رجوع به آثار او به روشنی خواننده را متوجه این حقیقت می‌کند که او عارفی ژزف‌نگر است. نهایت پختگی او را در کتاب رسالة القدس می‌توان دید.

شیخ روزبهان تألیف را نوعی حجاب شمرده اما بیش از شصت اثر در علوم ظاهر و باطن داشته که برخی از آن‌ها موجود است. برخی از آثار وی دربارهٔ تصوف بدین شرح است:

1. اَلاِغانه یا شرح الحُجُبِ وَ الاَست'ار فی مَقاماتِ اَهل الانَوْارِ و الاسرار (به عربی): که شرح و تفسیر و تأویل حدیثِ معروف نبوی (حدیث اِغانه) است که طبق آن، پیامبر فرموده‌است: هر روز برای زدودن تیرگی‌های بسیار اندکی که بر قلبم نشیند، بیش از هفتادبار استغفار می‌کنم.
2. الانوار فی کشف الاسرار (به فارسی): دربارهٔ مکاشفات اولیا و مقامات اهل معرفت و اسرار صوفیان
3. بیان المقامات: در بیان صد درجه آغاز، میانه و پایان راه سالکان صوفی و ویژگی آن‌ها
4. سیر الارواح (به عربی): دربارهٔ احوال روح و تصرف آن در نفس
5. کشف الاسرار و مکاشفات الانوار: زندگی‌نامه علمی و روحانی شیخ که در آن دعاوی شگفت‌انگیزی دربارهٔ مکاشفات خود کرده‌است. این اثر توسط کارل ارنست به زبان انگلیسی ترجمه و با مقدمه‌ای به قلم دکتر جواد نوربخش منتشر گردیده‌است.
6. غلطات السالکین (به فارسی): در باب لغزش‌هایی که در راه سالکان پیش می‌آید.
7. یواسین (به عربی): دربارهٔ رازهای غامض معرفت، با شطحیاتی غریب همراه با نقطه و دایره و اشکال دیگر.
8. مَشرَبُ الارواح: از لطیف‌ترین مصنفات وی که در آن هزار ویک مقام از مقامات عرفانی در بیست باب فراهم آمده، و در همهٔ موارد به اقوال پیشوایان بزرگ تصوف استناد شده‌است. بسیاری از مطالب و حتی عناوین آن با منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری و احیاءالعلوم غزالی یکی است.
9. رسالةالقدس یا الرسالة القدسیة یا رسالة الاُنس فی روحِ القُدس (در دوازده باب، به فارسی): که به درخواست مشایخ خراسان، ترکستان و ماوراءالنهر نوشته شده‌است. این کتاب دربارهٔ دوازده علم از علوم سالکان، مانند علم توحید و معرفت است. این اثر همراه با رساله غلطات الساکین با عنوان رساله القدس و رساله غلطات السالکین به اهتمام دکتر جواد نوربخش در دو نوبت منتشر گردیده‌است.
10. شرح شطحیات (به فارسی): که به درخواست یکی از مریدان نوشته و در آن علاوه بر گفتارهای رمزی صوفیان به بسیاری از آیات قرآن و احادیث نبوی و علوی استناد کرده‌است. این کتاب بیش از هر مطلبی به شرح سخنان حلاج و دفاع از او پرداخته، ازین‌رو برخی آن را عمده‌ترین سند برای شناسایی احوال و حقایق زندگی حلاج شمرده‌اند. بخش شرح اقوال و احوال حلاج را لوئی ماسینیون در۱۹۱۳ در پاریس منتشر کرده؛ و تمام آن نیز در ۱۳۴۹ ش به اهتمام جواد نوربخش، و قبل از آن به تصحیح و مقدمهٔ فرانسوی و ترجمهٔ فصل اول به زبان فرانسوی به وسیلهٔ انجمن ایران‌شناسی فرانسه، در تهران چاپ شده‌است.
11. منطق الاسرار ببیان الانوار (به عربی): در شرح شطحیات که شیخ کتاب فارسی خود را از این متن برگرفته‌است.
12. عبهرالعاشقین: در ۳۲ فصل در عشق و اقسام آن انسانی، عقلی، روحانی، الهی و جمال پرستی. عبهرالعاشقین با تصحیح و مقدمهٔ فارسی و فرانسوی و ترجمهٔ فصل اول به زبان فرانسوی، چاپ شده‌است. این کتاب همچنین توسط دکتر جواد نوربخش در ایران منتشر شده‌است.
13. مکتوبات روزبهان: حاوی مکاتبات وی با برخی از بزرگان عصر خویش است.
14. لطائف البیان فی تفسیر القرآن و عرائس البیان
15. المکنون فی حقایق الکلم النبویة
16. المفاتیح فی شرح المصابیح در شرح احادیث
17. الموشح فی المذاهب الاربعه و ترجیح قول الشافعی بالدلیل والمفتاح فی علم اصول الفقه
18. الارشاد فی علم الکلام و مسالک التوحید فی علم الکلام در علم کلام
19. الهدایة فی علم النحو و کتاب فی التصریف
20. حدائق الاخبار
21. کتاب الارشاد
22. مسالک التوحید
23. سلوه العاشقین
24. دیوان المعارف
25. الموشح فی المذاهب الاربعه
26. کتاب المناهج
27. مقاییس السماع
28. تحفه المحبین
29. کتاب العقاید
30. کتاب العرفان فی خلق الانسان
31. لوامع التوحید
32. سلوه القلوب
33. صفوه مشارب العشق
34. منهج السالکین

شیخ روزبهان در پارسی‌نویسی استاد بود و در آثار او تعبیرات بسیاری حاکی از توجه به شخصیت‌ها، عناصر داستانی و مفاهیمی مربوط به ایران باستان وجود دارد. مجموعهٔ سروده‌های او به دو زبان فارسی و عربی در «دیوان المعارف فی الشعر» گردآوری شده بود. عارفان و شاعران از سروده‌های وی بارها استقبال کرده‌اند؛ از آن جمله مولوی در غزل مشهور منسوب به او با مطلع «بنمای رخ که باغ و گلستانم آرزوست» به هماوردی با شیخ روزبهان برخاسته و پاره‌ای از مضامین غزل وی را با عباراتی مشابه تکرار کرده‌است، سعدی نیز در غزلی به همان مطلع و قافیه مدعیان دروغیان عرفان را مورد سرزنش قرار داده‌است.

شیخ به گویش نیریز هم ابیاتی دارد. عقاید و آرای روزبهان بقلی (در فروع دین) را شافعی شمرده‌اند، اما به‌طوری‌که از کتاب المُوشَّح بر می‌آید، او در حصار مذهب شافعی نمانده و گاه به رأی مذاهب دیگر عمل می‌کرده‌است.

شاعران پارسی گوی بارها اشعاری در ستایش وی سروده یا اقوال و احوال وی را به رشتهٔ نظم درآورده‌اند. فخرالدین عراقی، عبدالرحمان جامی، داعی شیرازی از آن جمله‌اند. حافظ همچنین نیز اشعاری دارد که نشان‌دهنده اثرپذیری او از روزبهان بقلی است.

• شهاب الدین محمد که در حیات پدر گذشت.
• فخرالدین احمد (متوفی ۶۲۰) معروف به شافعی الزمان که از پدر خرقه گرفت و در زمان حیات پدرش و پس از وی به جای او وعظ می‌کرد.
  • فرزند فخرالدین، شیخ الاسلام روزبهان ثانی (متوفی ۶۸۵) مریدان بسیار داشته و گویند که برخی از حاکمان غیر مسلمان به دست وی مسلمان شده بودند.
    • فرزندان روزبهان ثانی (نبیره‌های روزبهان بقلی)، عبداللطیف و شرف الدین ابراهیم، نیز هر یک کتابی در احوال و آثار شیخ روزبهان بقلی نوشته‌اند.
      • فرزند شرف الدین ابراهیم، صدرالدین روزبهان ثالث می‌باشد.

از نسل امروزی شیخ روزبهان بقلی می‌توان به خانواده‌ها و طایفه‌های روزبهانی‌های اهل نورآباد ممسنی در استان فارس و روزبهانی‌های مقیم بروجرد در استان لرستان اشاره نمود. احتمالاً اشخاص با فامیلی‌هایی روزبهانی (با پسوند یا پیشوندهای مختلف)، از نسل روزبهان بقلی باشند. برای مثال، در بروجرد لرستان، بیش از پنج نام فامیلی با پیشوندهای متخلف برای نسل روزبهانی موجود است. برای مثال، می‌توان به اسماعیلی روزبهانی، اشرفی روزبهانی، توکلی روزبهانی، حسینی روزبهانی، سلیمانی روزبهانی، عصمتی روزبهانی، یوسفی روزبهانی، و … اشاره کرد.

شیخ روزبهان هر هفته چند نوبت در مسجد عتیق و مسجد سُنقُری وعظ می‌کرد. او در اواخر عمر به نوعی فلج دچار شد، اما باز هم با شوق و به کمک مریدان به مسجد می‌رفت و وعظ می‌کرد. وی در محرم ۶۰۶ (۲۱ ماه مه سال ۱۲۰۹ میلادی – ۳۱ اردیبهشت ۵۸۸ شمسی) در شیراز درگذشت. مزارش در قبرستان محلهٔ باغ نو (درب شیخ) و جنب رباطی بود که بر اساس کتیبهٔ قدمگاه، خود آن را در ۵۶۰، در شیراز ساخته بود و بعدها مزارش به این رباط ملحق شد. در گذشته، بر زیارت این محل در روز سه شنبه تأکید می‌کردند و وضوگرفتن با آب چاه این رباط و نمازگزاردن بر مزار شیخ را موجب رواشدن حاجت می‌شمردند. این مقبره در مشرق شیراز و در انتهای شرقی خیابان لطفعلی خان زند، در محله‌ای که آن را به مناسبت وجود قبر شیخ، درب شیخ می‌خوانند واقع شده‌است. در محوطه آرامگاه سه پله سنگی قرار دارد که به ایوانی بدون سقف منتهی می‌شود و در اطراف ساختمان کشیده شده‌ است. پس از آن ایوان مسقفی دیده می‌شود که در ادامه آن ایوانی دیگر با عرض کمتر به چشم می‌خورد و قبر شیخ و قبور دو تن از فرزندان و فرزندزادگان وی در آنجا واقع شده‌است. بر پیشانی این ایوان با خط نستعلیق نوشته شده‌است: آرامگاه شیخ کبیر ابومحمد روزبهان، تولد در فسا ۵۲۲ هجری، ۵۰۷ ش. وفات در شیراز ۶۰۶ ه‍.ق ۵۸۸ ش. بر بالای ایوان لوحه‌ای برنجی قرار گرفته که این کلمات بر روی آن نقر شده‌است: لااله الاالله الملک الحق المبین در پایین همین لوحه، بر روی تکه سنگی نوشته شده: ای تو را با هر دلی رازی دگر مقابل در ورودی شاه نشینی با دو پنجره مشبک و کاشی‌های معرق قرار دارد. بین آن دو پنجره سنگ نبشته‌ای است که نام شیخ، سال تولد، سال درگذشت و تاریخ بنا و سازندگان آن بدین شرح آمده‌است. «به خواست خدای هر دو جهان، بنای آرامگاه شیخ روزبهان ابو محمد فرزند ابی نصر فرزند روزبهان بقلی فسایی شیراز در جایگاه بخشی از مجموعه ساختمان‌های خانقاه و رباط ودیگر ابنیه دوران زندگی آن بزرگوار که پس از گردش خوابگاه ابدی وی و چند نفر از افرد خانواده او گردید، به وسیله انجمن آثار ملی ساخته شد. آغاز ساختمان ۱۳۵۰٫۱٫۱۵، پایان ساختمان ۱۳۵۱٫۴٫۱۵.» در جنوب شاه نشین کتیبه دیگری است که شامل دو قسمت می‌شود. بر روی قسمت اول آن نوشته شده‌است: شیخ روزبهان ابو محمدبن ابونصر بقلی فسایی شیرازی به سال ۵۲۲ هجری در فسا چشم به دنیا گشود و در محرم ۶۰۶ هجری در شیراز در خانقاه خود که اکنون این بنا در آنجا برپا شده‌است، جهان را بدرود گفت. این عارف بزرگوار جامع بین کمالات صوری و معنوی - قال و حال - زهد و عشق - صحو و سکر، تحقیق و تعلیم در شریعت و طریقت و پیشوای کاروان راه حقیقت بوده‌است.

در قسمت دوم کتیبه مذکور قسمتی از رباعیات شیخ روزبهان به چشم می‌خورد:

در جنوب شرقی آرامگاه شیخ کتابخانه‌ای قرار داشت. سنگ قبری در صدر محوطه قرار گرفته‌است و سنگ صندوقی سبزرگی که در حاشیه آن نام ۱۴ معصوم به خط ثلث نوشته شده‌است، بر روی آن نصب شده. بر روی سنگ قبر تاریخ وفات شیخ با عبارت «فی منتصف محرم سنه ست و ستمائه» نوشته شده‌است. طول سنگ قبر شیخ یک متر و ۶۹ سانتی‌متر و عرض آن ۵۶ سانتی‌متر و ارتفاعش ۴۶ سانتیمتر می‌باشد.

آرامگاه شیخ روزبهان در سال ۱۳۵۳ به شماره ۱۰۴۳/۴ در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردید.

• دفاعیه ابلیس

• سایت شهرداری منطقه ۸ شیراز
• عقل و عشق از نظر عارف بزرگ شیخ روزبهان بقلی شیرازی – روزنامه رسالت، شماره ۶۵۴۴ مورخ ۱۸/۰۷/۱۳۸۷
• روزنامه آفرینش، مورخ ۰۹/۰۲/۱۳۸۸
• زیبای متناقض - روزنامه ایران، شماره ۴۱۲۷ مورخ ۰۲/۱۱/۱۳۸۷
• ابراهیم بن روزبهان ثانی، تحفه اهل العرفان، در روزبهان نامه، چاپ محمد تقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۴۷ ش
• شمس الدین محمد حافظ، دیوان، چاپ خلیل خطیب رهبر، تهران ۱۳۷۱ ش
• روزبهان نامه، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۴۷ ش؛ مصلح بن عبدالله سعدی، متن
• داریوش شایگان، هانری کُربن: آفاق تفکر معنوی در اسلام، ترجمة باقر پرهام، تهران ۱۳۷۱ ش
• عبداللطیف بن روزبهان ثانی، روح الجنان، در روزبهان نامه، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه

• تصحیح و ترجمهٔ کشف‌الاسرار و مکاشفات‌الانوار|وب‌سایت کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی