کارون

این واژه در زبان سنسکریت کارونیه به معنای ستودنی بوده‌است. در برخی منابع اشاره شده که در گذشته‌های دور، نام این رود، با توجه به محل سرچشمه‌های اصلی آن کوهرنگ بوده و به مرور زمان این نام به اشتباه تبدیل به نام فعلی یعنی کارون شده‌است. در دانشنامه خلیج فارس، عمان و عربستان مرکزی نیز برای اشاره به این رود از واژهٔ دُجَیل استفاده شده که این واژه به «دجلهٔ کوچک» ترجمه می‌شود.

• سرشاخه‌های اصلی کارون: چشمه کوهرنگ، چشمه برم لردگان، رودخانه بهشت آباد، رودخانه ارمند، رودخانه سبزکوه، رودخانه کوهرنگ، رودخانه بازفت و رودخانه خرسان در استان چهار محال و بختیاری قرار دارد.

ولی شاخه‌های فرعی آن عبارتند از:

• رودخانه‌های شهرستان الیگودرز
• رودخانه‌های آبسرده و گلرود در شهرستان بروجرد
• رودخانه‌های تیره و ماربره در شهرستان دورود
• رودخانه‌های رودبار، آب بوره، چران، کلک و میدانک در فریدون‌شهر در استان اصفهان

رودخانه‌های ونک، ماربر و آب ملخ و رودخانه‌های دامنه شمالی دنا در سمیرم در استان اصفهان

رودهای دامنه جنوبی دنا در کهگیلویه و بویراحمد

کارون پس از گذر از مناطق کوهستانی و پر پیچ و خم ایذه و در قسمت‌های عشایر نشین شهرستان‌های اندیکا و مسجدسلیمان، وارد دشت خوزستان می‌شود. رود کارون در شمال شوشتر به دو شاخه تقسیم می‌شود که در جنوب شوشتر با یکدیگر پیوند می‌یابند. مهم‌ترین شاخهٔ فرعی کارون، رود دز است که پس از عبور از استان لرستان وارد خوزستان شده و پس از عبور از کنار شهر دزفول در جنوب شوشتر در منطقه ای به نام بند قیر به کارون می‌پیوندد. رود کارون در مرز ایران و عراق، به اروندرود پیوسته و روانه خلیج فارس می‌شود. پیچ و خم‌های موجود در سر راه این رود، خوزستان را به جلگه‌ای بی‌نظیر تبدیل کرده‌است. روزانه ۲۰ هزار متر مکعب آب از رودخانه کرخه توسط آبراهی به نام کانال شهید چمران به رودخانه کارون منتقل می‌شود.

در منابع کهن تاریخی از کارون با نام دجیل اهواز یاد شده‌است.

یاقوت حموی بغدادی در این باره می‌نویسد:

دجیل نیز نام رودی در اهواز است. اردشیر بابکان یکی از پادشاهان ایران آن را برآورد. حمزه گوید نام این رود در حکومت ایران «دیلدا کودک» بود و معنی آن دجله کوچک است و عرب‌ها آن را «دجیل» خواندند و سرچشمه آن در اصفهان است که در آبادان به خلیج فارس می‌ریزد.

ابن خرداذبه و ابن فقیه نیز با اشاره به نام دجیل اهواز سرچشمه آن را خاک اصفهان برشمرده‌اند.

سردار اسعد بختیاری در کتاب تاریخ بختیاری چنین می‌نویسد:

آب کورنگ اصفهان دو چشمه است یکی موسوم به ماربر دیگری موسوم به محمودکر، این دو چشمه وقتی متصل شد موسوم به کرنگ و کرن است وقتی داخل صحرای عربستان شود به کارون نامیده می‌شود که از جبال سرحدهای اصفهان به جانب جنوب بیرون آمده از نهر مقعر به طرف کوه گیلویه و خوزستان می‌رود و به شط العرب می‌پیوندد.

تا قرن چهارم هجری دو شاخهٔ کارون که در شمال شوشتر جدا می‌شدند هر یک راه جداگانه خود را تا دریا رسانیده و دیگر به هم نمی‌پیوستند. شاخهٔ شرقی که مسرقان (گرگر یا دودانگه) نامیده می‌شد نخست از میان شهر عسکر مکرم و سپس از کناره‌های شرقی اهواز گذشته و رستاق یا محالی را که در میان عسکر و اهواز بر کناره‌های آن رود، آباد و از آبهای آن فاریاب بودی «رستاق مسرقان» نامیدند؛ و نیشکر فراوان در آن محل کشت می‌شده‌است، حمدلله مستوفی می‌گوید که شهری به نام مسرقان نیز در آنجا آباد بوده‌است. استخری در قرن چهارم هجری قمری دربارهٔ مسرقان می‌نویسد:

از ناحیه شوشتر نهر مسرقان جاریست که به عسکرمکرم و اهواز منتهی می‌شود و از اهواز فراتر نمی‌رود در آن کشتی‌های بزرگ روان‌اند. من از عسکرمکرم تا اهواز با کشتی رفتم و فاصله آن‌ها هشت فرسخ است و شش فرسخ را در نهر پیمودیم و سپس از کشتی خارج شدیم و مابقی را تا اهواز پیاده رفتیم و باقی این نهر تا اهواز راهی خشک بود.

سدهای مختلفی بر روی این رودخانه و شاخه‌های دیگر آن ساخته شده‌اند که مهم‌ترین آنها: سدهای کارون ۱، کارون ۳، کارون ۴، مسجد سلیمان و در پایین‌دست، سدهای گتوند علیا و سد تنظیمی گتوند می‌باشند. این سدها عمدتاً با هدف تولید برق و مهار سیلاب‌ها ساخته شده و تحت مدیریت وزارت نیروی ایران هستند. محل ساخت سد کارون۲ در نزدیکی شهر تاریخی ایذه و در منطقه سوسن و در نقطه ای بین سدهای کارون۱ و ۳ برنامه‌ریزی شده بود اما به دلیل وجود اماکن تاریخی و آثار باستانی در این منطقه و احتمال به زیر آب رفتن یا تخریب این بناها، ساخت این سد همچنان در هاله ای از ابهام است. ساخت سدی دیگر به نام کارون۵ در بالادست سد کارون۴ نیز در حال مطالعه و بررسی است.

سدهای کارون۱ و کارون۳ و سد مسجدسلیمان هر یک بین ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ مگاوات‌ساعت برق تولید می‌کنند و سد کارون۴ نیز پس از تکمیل، ۱۰۰۰ مگاوات‌ساعت برق تولید می‌کند.

بر روی رودهای مرتبط و شاخه‌های دیگر کارون نیز سدهای دیگری ساخته شده یا در دست احداث و مطالعه هستند. سد دز بر روی رود دز ساخته شده و سدهای خِرسان۳ و سد بختیاری نیز در حال احداث هستند.

آبرسانی

آبرسانی شهرهای شمال شرق خوزستان از سد کارون ۳ در دست مطالعه توسط سازمان آب و برق خوزستان است. هدف از این طرح تأمین آب سالم و بهداشتی شهرهای ایذه و باغملک می‌باشد. بعلاوه آب آشامیدنی شهرهای مسیر رودخانه کارون شامل گتوند، شوشتر، ملاثانی، اهواز، خرمشهر و روستاهای اطراف آنها از رود کارون تأمین می‌شود.

محیط زیست کارون

آلودگی رود کارون از مشکلات مهم این رودخانه است. سازمان آب و برق خوزستان بر این باور است که شرکت توسعه نیشکر و صنایع جانبی با ورود آلاینده‌ها و زهاب‌های خود یکی از آلوده کنندگان اصلی رودخانه کارون هستند. شرکت توسعه نیشکر به عنوان یکی از آلاینده‌های رودخانه کارون در ستاد جرایم دادگستری خوزستان (که آلودگی این رودخانه را به صورت ویژه از سال ۸۸ دنبال می‌کند) نیز نام برده شده‌است.

معاونت کشاورزی شرکت توسعه نیشکر و صنایع جانبی می‌گوید: «قطره‌ای از زه آب‌های کشت و صنعت‌های نیشکر در جنوب خوزستان وارد کارون نمی‌شود و شرکت توسعه نیشکر در راستای حفظ شرایط مطلوب کیفی رودخانه کارون نسبت به احداث جمعاً” ۲۴۲ کیلومتر کانال برای جلوگیری از ورود زه آب‌های خود به کارون اقدام کرده‌است، بطوریکه می‌توان گفت این شرکت تنها مجموعه کشاورزی استان خوزستان است که برای عدم انتقال زه آب اراضی به رودخانه‌های منطقه اقدام نموده‌است همچنین کشت و صنعت‌های نیشکری خود بهره‌بردار آب کارون هستند، پس بدون شک اگر شرکت‌های نیشکری تأثیر ناگواری بر کیفیت آب کارون داشته باشند تیشه به ریشه خود می‌زنند، بنابراین رابطه بین توسعه نیشکر و کارون یک رابطه متقابل است و ما باید با حفظ کارون تولید پایدار خود را ثبات ببخشیم».

پسابهای کشاورزی مهم‌ترین منبع آلودگی رودخانه کارون است که ۴۸ درصد پسابهای ورودی به کارون را شامل می‌شوند. پس از پسابهای کشاورزی، نیز فاضلاب شهری با ۲۶ درصد در رتبه دوم آلایندگان رودخانه کارون قرار دارد.

همچنین احداث مزارع پرورش غیرمجاز ماهی در سرشاخه‌های رودخانه بزرگ کارون از جمله رودخانه ارمند، رودخانه بهشت آباد، کاج، کارون میانی و… در استان چهارمحال و بختیاری، محیط زیست این رودخانه را تحت تأثیر قرار داده و عملاً حیات اکوسیستم آبی و تنوع زیستی این رودخانه را با خطر روبرو کرده‌است.

ضرورت لای‌روبی

پس از جنگ ایران و عراق، و با ته‌نشینی رسوبات و شناورهای صیادی، این رودخانه برای کشتیرانی غیرقابل استفاده شده‌است. انجام طرح‌های لایروبی رودخانه، از جمله راهکارهای پیشنهادی برای رفع این مشکل است.

۲۳ میلیون مترمکعب از رودخانه کارون باید لایروبی شود که حدود ۱۰ میلیون مترمکعب از این میزان، مربوط به لایروبی در محدوده شهر اهواز است.

طرحهای زیادی برای انتقال آب از حوضه کارون در حال بهره‌برداری یا در حال ساخت هستند. علاوه بر این مطالعات بسیاری برای انتقال آب از حوضه کارون به سایر حوضه‌ها در کویر مرکزی ایران در دست مطالعه است. این در حالی است که در سال‌های گذشته در مواقع قابل توجهی از سال، دبی رودخانه کارون کمتر از حداقل دبی تعیین شده بوده‌است. طرحهای انتقال آب از حوضه کارون بزرگ و دبی آنها بنا بر اعلام سازمان آب و برق خوزستان (زیر مجموعه وزارت نیرو) به شرح زیر است. گفتنی است این آمار در معرض تغییرات هستند. اردکانیان، وزیر نیروی وقت اعلام نمود فقط ۳ درصد از آب زاگرس منتقل شده و علت کم‌آبی کارون طرحهای انتقال آب نیست. معاون وقت وزارت نیرو نیز مدعی شد علت اصلی کم‌آبی خوزستان، کشت گسترده شلتوک و کشاورزی کم بازده با محصولات آب‌بر در اطراف کارون در گستره جلگه خوزستان می‌باشد. از سوی دیگر برخی، آمارهای رسمی انتقال آب از حوضه کارون از نادرست و کمتر از انتقال آب واقعی می‌دانند. از جمله نمایده اهواز در مجلس در سال ۱۳۹۳ از کشف تونلی مخفی برای انتقال آب کارون به فولاد مبارکه اصفهان خبر داد که سازمان آب و برق خوزستان از وجود آن اظهار بی‌اطلاعی می‌کند. عضو هیئت علمی گروه هیدرولوژی و منابع آب دانشگاه شهید چمران اهواز نیز اظهار داشت آورد کارون در بیست سال گذشته از ۱۹ میلیون مترمکعب به ۱۴ میلیون مترمکعب رسیده و مسئولان باید پاسخ دهند این ۵ میلیون مترمکعب از آب کارون کجا رفته‌است.

با وجود اینکه سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان بازرسی کل کشور و مرکز پژوهش‌های مجلس مخالفت خود را با اجرای برخی طرح‌های انتقال آب اعلام کرده‌اند، اما طرحهای انتقال آب از سرشاخه‌های کارون بزرگ (کارون و دز) به فلات مرکزی اجرا شده یا همچنان در حال اجراست.

هفتمین طرح انتقال آب کوهرنگ ۳، برای انتقال ۲۵۰ میلیون مترمکعب از سرشاخه‌های کارون به زاینده رود اجرا شده که پیش از تکمیل در حال بهره‌برداری است. مجوز این طرح در سال ۹۳ باطل شده بود که در سال ۹۶ درخواست منع توقیف عملیات اجرایی سد کوهرنگ از سوی سازمان محیط زیست به قوه قضاییه اعلام و مجوز آن تمدید شد که شکایت انجمن‌های محیط زیستی از معاون سازمان حفاظت محیط زیست را به دنبال داشت.

پروژه انتقال آب سرشاخه‌های کارون به دشت رفسنجان (ونک-سولگان) که از سال ۱۳۸۱ مسکوت مانده بود در سال ۱۳۹۳ با نامه وزارت نیرو دوباره به جریان افتاده که انتقادات بسیاری را به دنبال داشته‌است. کلانتری رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در آخرین سفر خود به خوزستان گفته بود که این طرح به دلیل مشکلات زیست‌محیطی رد شده‌است.

کاهش شدید آب رودخانه کارون باعث بیکاری کشاورزان، ممنوعیت‌های برداشت آب، افزایش غلظت آلودگیها و کاهش کیفیت آب شرب در خوزستان شده‌است. در پاییز سال ۱۳۹۲، این رودخانه دچار کم‌آبی شدید شد به طوری که در اهواز عمق آب به یک متر رسید و وضعیت اضطراری اعلام شد.

مشخصات کلی طرحهای انتقال آب از حوضه کارون بزرگ

طرحهای زیادی برای انتقال آب از حوضه کارون در حال بهره‌برداری یا در حال ساخت هستند. علاوه بر این مطالعات بسیاری برای انتقال آب از حوضه کارون به سایر حوضه‌ها در کویر مرکزی ایران در دست مطالعه است. این در حالی است که در سال‌های گذشته در مواقع قابل توجهی از سال، دبی رودخانه کارون کمتر از حداقل دبی تعیین شده بوده‌است. طرحهای انتقال آب از حوضه کارون بزرگ و دبی آنها بنا بر اعلام سازمان آب و برق خوزستان (زیر مجموعه وزارت نیرو) به شرح زیر است. گفتنی است این آمار در معرض تغییرات هستند. از سوی دیگر برخی، آمارهای رسمی انتقال آب از حوضه کارون را نادرست و کمتر از انتقال آب واقعی می‌دانند.

طرحهای در حال بهره‌برداری

• تونل کوهرنگ ۱(از کارون به زاینده رود): ۳۲۳ میلیون متر مکعب
  
• تونل کوهرنگ ۲(از کارون به زاینده رود): ۳۲۶ میلیون متر مکعب
  
• طرح قمرود (از دز به قمرود): ۱۸۱ میلیون متر مکعب (ظرفیت در آینده به ۲۵۰ میلیون متر مکعب افزایش خواهد یافت)، قطر تونل: چهار و شش دهم متر
  
• تونل چشمه لنگان (از دز به زاینده رود): ۱۲۰ میلیون متر مکعب
  
• تونل خدنگستان (از دز به زاینده‌رود): ۸۴ میلیون متر مکعب، قطر تونل: ۳/۲ متر
• طرح انتقال آب کارون به تالاب شادگان از حوضه کارون بزرگ به حوضه زهره-جراحی: با ظرفیت ۱۵۰ میلیون متر مکعب

طرحهای در حال ساخت

• تونل کوهرنگ ۳(از کارون به زاینده رود): ۲۵۳ میلیون متر مکعب (آمار قدیمی‌تر ۱۲۰ میلیون متر مکعب اعلام شده بود)
  
• سد و تونل کمال صالح (از دز به اراک): ۶۵ میلیون متر مکعب
  
• طرح بهشت آباد (از کارون به زاینده رود): ۵۸۰ میلیون متر مکعب (طراحی و ساخت تونل بر مبنای انتقال یک میلیارد متر مکعب آب می‌باشد.)
  
• طرح ونک-سولگان - از کارون به رفسنجان و کرمان - ۳۴۳ میلیون متر مکعب (دبی اولیه ۲۰۰ میلیون متر مکعب اعلام شده بود)
  

طرحهای در حال مطالعه

• سد و تونل گوکان (از کارون به زاینده رود): ۲۰۰ میلیون متر مکعب (آمار بروز شده ۵۲۵ میلیون متر مکعب)
  
• سد شهید (از کارون به آباده-نجف آباد): ۶۰ میلیون متر مکعب
  
• سد بیده و تونل ماربر (از کارون به آباده-نجف آباد): ۲۳۰ میلیون متر مکعب
  
• سد و تونل پشندگان - از کارون به زاینده‌رود - ۲۴۵ میلیون متر مکعب
• سد و تونل یلان (از کارون به زاینده‌رود): ۱۶۵ میلیون متر مکعب

انتقال آب به کشورهای خارجی

• انتقال آب به کویت

ایران در سال ۱۳۸۲ توافقنامه‌ای بلندپروازانه با کویت امضا کرد که بر اساس آن مقرر شد تا ایران سالانه ۳۳۰ میلیون متر مکعب آب به کویت منتقل کند. این طرح انتقال آب هیچگاه به تصویب مجلس ایران نرسید و وارد مرحله اجرایی نشد.

• انتقال آب به بصره
  

شبکه تلویزیونی بلادی عراق گزارشی پخش کرد که در آن ادعا شد عراق با جمهوری اسلامی ایران برای تأمین آب بصره به توافق رسیده و مردم بصره از رهبر ایران تشکر می‌کنند. وبسایت تابناک نیز گزارش داد که طبق اخبار منابع محلی قرار است انتقال آب به بصره از ایستگاه پمپاژ قیصریه در طرح تأمین آب غدیر در شهر هویزه تأمین شود، اما نمی‌تواند بتنهایی این اخبار را تأیید یا رد کند.

نخستین مستندی که در ایران ساخته شد مستندی به نام علف بود. بخشی از این مستند به عبور اهالی بختیاری با پوست باد شده حیوانات از این رودخانه اشاره دارد.

• مافیای آب

• «تصاویر: کارون در رؤیای کشتی‌هایش». تابناک. دریافت‌شده در ۱۷ مهر ۱۳۹۰.