رصدخانه ملی ایران

پیشنهاد ساخت یک رصدخانهٔ بزرگ برای کشور به عنوان یک آزمایشگاه علمی ملی، به‌طور جدی و رسمی، در سال ۱۳۷۷ مطرح شد. در این سال رصدخانهٔ ملی به عنوان یکی از دو طرح کلان پژوهشی در شورای پژوهش‌های علمی مطرح و تصویب شد و در سال ۱۳۷۸ مرحلهٔ مکان‌یابی رصدخانهٔ ملی در قالب یک طرح پژوهشی دانشگاهی آغاز شد.

با کوشش‌های دکتر رضا منصوری، استاد فیزیک و اخترشناس ایرانی و معاون پژوهشی وقت وزارت علوم، در روزهای پایانی سال ۱۳۸۲ طرح رصدخانهٔ ملی ایران به عنوان یک طرح علمی با بودجهٔ مستقل در هیئت دولت تصویب شد ولی به دلایل مختلف، بودجه‌ای در سال بعد به آن اختصاص نیافت. با روی کار آمدن دولت آقای احمدی‌نژاد این طرح متوقف شد تا اینکه با دستور آیت‌الله علی خامنه‌ای رهبر ایران و تخصیص یک اعتبار محدود در سال ۱۳۸۸ کار طراحی و ساخت‌وساز رصدخانه در عمل آغاز شد.

از آن زمان تاکنون، طراحی مقدماتی تلسکوپ به پایان رسیده، آینهٔ اصلی تلسکوپ با قطر سه‌ونیم متر خریداری و تراش و پولیش شده، محل ساخت رصدخانه در قلهٔ گرگش کاشان تسطیح و راه ارتباطی آن تقریباً تکمیل شده و حداقل یکی از قطعات اصلی تلسکوپ در داخل ایران طراحی و ساخته شده‌است که مجموع این کارها تا شهریور ۱۳۹۳ چیزی در حدود ۲۹ درصد از کل عملیات لازم برای تکمیل طرح را شامل می‌شود.

رصدخانهٔ ملی ایران در ارتفاع ۳٬۶۰۰ متری و در قلهٔ گرگش احداث می‌شود. بر اساس تغییرات اعمال شده در طرح توسعهٔ این سایت در سال ۱۳۹۵ تلسکوپ ۳٫۴ متری و سایر تجهیزات به‌صورت مرکزی کنترل و مدیریت می‌شوند. پشتیبانی از سایت از رصدسرا که در ۷ کیلومتری شمال‌شرق شهر کامو قرار دارد انجام می‌شود. رصدسرا شامل بخش‌های پژوهشی، کارگاه‌ها و اقامتگاه‌ها و همچنین سایر تجهیزات رصدی در دیگر طول موج‌هایی است که لزوماً نیازمند نصب در نقاط مرتفع نیستند. قله گرگش در محدوده جغرافیایی کامو و از نظر تقسیمات کشوری در حریم روستای کامو واقع شده‌است.

نخستین تلسکوپ رصدخانهٔ ملی ایران تلسکوپ ۳٫۴ متری با اپتیک کاسیگرین ریچی-کرتن است. قطر آینهٔ اصلی ۳٫۴ متر و قطر آینهٔ دوم ۶۰ سانتی‌متر است. این تلسکوپ توسط مهندسان رصدخانهٔ ملی ایران به‌طور کامل طراحی و در یکی از کارخانجات صنعتی ساخته می‌شود. آینه‌های تلسکوپ و سایر تجهیزات مورد نیاز تحویل رصدخانهٔ ملی ایران شده‌است. پایهٔ تلسکوپ از نوع سمتی-ارتفاعی است و می‌تواند با دقت بسیار بالا (کسری از ثانیهٔ قوسی) اجرام آسمانی را دنبال کند.

مدیریت ساخت این رصدخانه با دکتر حبیب خسروشاهی استاد تمام و عضو هیئت علمی نجوم پژوهشگاه دانش‌های بنیادی است. وی در سال ۱۳۸۷ به پروژهٔ رصدخانهٔ ملی ایران پیوست و تاکنون سرپرستی مدیریت علمی این طرح را بر عهده دارد. او از سال ۱۳۹۴ مجری این طرح است. این رصد خانه درسال ۱۴۰۰ به بهره برداری رسید‌.

طراحی و ساخت و بهره‌برداری از یک رصدخانهٔ بزرگ افزون‌بر تأثیری که بر توسعهٔ علمی کشور و بالابردن جایگاه علمی ایران در منطقه و جهان دارد، موجب پا گرفتن و رشد برخی از صنایع و فناوری‌های پیشرفته در کشور می شود که تا پیش از آن شناختی از آن وجود نداشته‌است. به عنوان مثال از تأثیر این طرح در انتقال دانش و دسترسی به فناوری‌هایی که تاکنون در ایران وجود نداشته، به ساخت نخستین یاتاقان‌های هیدرو استاتیک برای حرکت دقیق و نرم تلسکوپ اشاره می‌کنند. این یاتاقان‌ها به دلیل دقت زیاد و ظرفیت تحمل بار بالا می‌توانند کاربردهای زیادی در صنایع مختلف داشته باشند و ایران را از واردات چنین قطعات گران‌قیمتی بی‌نیاز کنند. سر ریز فناوری به صنعت، تجربه مدیریت طرح‌های کلان و فرابخشی در کنار کسب تجربه بی‌سابقه در آزمون‌های تجهیزات اپتیکی بزرگ از جمله تبعات مثبت اجرای این طرح است.

در شهریور ۱۳۹۳ به گفتهٔ مجری طرح و به دلیل پرداخت نشدن بودجه، طرح رصدخانهٔ ملی ایران در آستانهٔ تعطیلی قرار گرفت. آینهٔ اصلی تلسکوپ که در سال ۱۳۸۹ سفارش داده شده بود در ۳ اسفند ۱۳۹۳ وارد کشور شد و در مراسمی با حضور رضا منصوری مجری طرح، محمّد فرهادی وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، محمدجواد لاریجانی رئیس پژوهشگاه دانش‌های بنیادی، سورنا ستاری معاون علمی و فناوری وقت رئیس‌جمهور، حبیب خسروشاهی معاون علمی طرح، عباسعلی منصوری آرانی نمایندهٔ کاشان و آران و بیدگل و نمایندهٔ نطنز بادرود در محل پژوهشگاه دانش‌های بنیادی رونمایی شد.

در بهار ۱۳۹۴، سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور از قلهٔ گرگش واقع در انتهای غربی روستای زیبای قزاآن (فاصله پنج کیلومتری با قمصر) و از سامانهٔ اندازه‌گیری خودکار دید نجومی و روند احداث جاده بازدید کرد.

در بهمن ۱۳۹۴ دکتر محمدجواد لاریجانی طی حکمی دکتر حبیب خسروشاهی را به عنوان مجری طرح رصدخانهٔ ملی ایران جایگزین دکتر رضا منصوری کرد و بدین ترتیب روند اتمام طراحی و ساخت رصدخانهٔ ملی ایران شتاب گرفت.

طبق اعلام مجری رصدخانهٔ ملی ایران ساخت بنای ثابت محفظه تلسکوپ ۳٫۴ متری، محوطه‌سازی و ساختمان عملیات و لایه‌نشانی رصدخانهٔ ملی از تیرماه ۱۳۹۶ آغاز شده‌است. [۱]

عملیات ساختمانی قلهٔ گرگش روستای قزاآن و نصب بخش عمدهٔ گنبد تلسکوپ رصدخانهٔ ملی ایران در آبان ۱۳۹۹ به پایان رسید. رصدخانهٔ ملی ایران در سال ۱۴۰۰ به بهره‌برداری رسید. در ۲۳ مهر ۱۴۰۱ اولین بار رسما تلسکوپ راه اندازی و تصاویر دریافت شده منتشر شد.

• «وضعیت تنها رصدخانهٔ ملی ایران». ایران صدا. دریافت‌شده در ۳۰ آگوست ۲۰۰۸.

• وب گاه طرح رصدخانهٔ ملی ایران