دیوار بزرگ گرگان

از آنجا که این دیوار در جنوب دهستان (در ترکمنستان کنونی) و شمال گمیشان آغاز می‌شده و از نزدیکی گرگان و رود گرگان نیز می‌گذشته به این اسامی نیز نامبردار گشته‌است. همچنین محمد بن نجیب بکران در جهان نامه نام این دیوار را تجنبار نوشته و آرنه باستان‌شناس سوئدی نیز در تپه‌های باستانی دشت گرگان به این نام اشاره دارد. همچنین در متون قدیمی با نام مار سرخ نیز نامیده شده‌است

بیشتر تاریخ‌نگاران براین باورند انوشیروان ساسانی این دیوار را بنا نهاده، اما گردیزی در زین الخبار آغاز بنای آن را به یزدگرد اول و اتمام آن را به انوشیروان نسبت می‌دهد. مارکوارت نیز در شهرستان‌های ایران به ساخت این دیوار توسط یزدگرد و بنای شهر دهستان توسط نرسی اشکانی و کمش تپه توسط آژی‌دهاک اشاره می‌کند. سعید نفیسی هم در تاریخ تمدن ایران ساسانی از تعمیر آن توسط مازیار فرمانروای طبرستان خبر می‌دهد.چراغعلی اعظمی سنگسری در این باره آورده‌است: تمیشه (طمیشه – طمیش) شهری بود در جوار غربی خندقی که به امر اسپهبد فرخان برای بازداشتن تُرکان از هجوم به قلمرو او حفر شده بود. ابن فقیه در ذکر تمیشه و دربند آن در البلدان نوشته‌است «نخستین شهر طبرستان از سوی گرگان طمیش است و آن در مرز گرگان افتاده‌است و دروازه ای کلان دارد که هیچ‌یک از طبرستانیان نتوانند از آن جای بیرون آیند و به گرگان شوند جز از همین دروازه زیرا دیواری از آجر و آهک از کوه تا دل دریا کشیده شده‌است آن دیوار را خسرو انوشیروان (۵۳۱ – ۵۷۸ میلادی) ساخت تا تُرک را از تاراج طبرستان بازدارد . در طمیش خلق بسیار هستند …» و هم در بلدان آمده‌است که بلاذری گفته طبرستان را هشت خوره است. از آنها خوره ساری و آمل و … ارم خواست بالا و ارم خواست پائین و مهروان و اصفهبدان و نامیه و طمیش و … میان نامیه و ساریه و طمیش بیست فرسنگ است.

بسیاری از کارشناسان براین باورند دیوار تاریخی گرگان همزمان با دیوار چین ساخته شده و هر دوی این بناها برای مقابله با گروهی از مهاجمان به نام هپتالها که از شمال وارد می‌شده‌اند ساخته شده‌است.

ابن اسفندیار، پدر تاریخ مازندران و نویسنده کتاب تاریخ طبرستان، و رابینو، نویسنده فرنگی دوره قاجاریه، در کتاب‌های خود احداث این دیوار را به فرخان بزرگ که از سلسله دابویگان تبرستان بود نامبرده‌اند.

اتفاق نظر است که این دیوار برای جلوگیری از تاخت و تاز قبایل صحراگرد بنا شده بود، ابن خردادبه در مسالک و الممالک از تصرف این دیوار به‌دست صول (چول) پادشاه ترکان می‌نویسد و ثعالبی نیز در غرور ملوک فرس و سیرهم نام دیوار را دربند صول یا دروازه صول می‌نویسد.

دیوار بزرگ اسکندر از ساحل کمش تپه در جنوب رود اترک و شمال بندر ترکمن آغاز می‌شود، اما انتهای آن به روشنی مشخص نیست. مصب رود گرگان، روستای خوجه لر، کوه‌های گلیداغ یا قله کوه علی‌آباد کتول.

در سال۱۳۱۶، اریک اشمیت خلبانی آمریکایی که با هواپیمای خود از نقاط باستانی ایران عکاسی می‌کرد، در منطقه گرگان متوجه وجود دیوار قرمز رنگی شد که از سمت دریا به طرف کوه‌های پیش کمر می‌رود. عکس برداری‌های او اسناد مهمی را برای باستان شناسان بعدی برجای گذاشت. در سال۱۳۵۰، محمد یوسف کیانی باستان‌شناس ایرانی با انجام مطالعاتی طول دیوار را در حدود ۱۷۵ کیلومتر برآورد کرد.

ارقام گوناگونی دربارهٔ طول این دیوار وجود دارد، از پنج تا صد و هشتاد فرسنگ، که ممکن است به دلیل نابودی بخش‌هایی از دیوار و همچنین بریده‌بریده بودنش باشد. در این مورد نجیب بکران به دیواری که از درگز تا سرخس ادامه می‌یابد اشاره کرده و می‌گوید «معلوم نیست تا هم خود از دیوار است یا آن خود دیواری دیگر است…»

در مورد جنس دیوار نیز گفتار گوناگونی وجود دارد؛ بلاذری آن را از سنگ و سرب، ابن فقیه از آجر و آهک، ابن خردادبه از آجر و گچ، فردوسی از سنگ و گچ، ثعالبی از سنگ مرمر (بخشی از آن) و نجیب بکران از خشت پخته می‌نویسند. بخشی از دیوار که در روستای گوگجه (شمال کلاله) از زیر خاک بیرون آمده، از آجرهای بزرگ ساخته شده‌است.

بررسی‌های گروه باستان شناسان ایرانی و باستان شناسان دانشگاه‌های ادینبورگ و دورهام، نشان می‌دهد در ساخت این دیوار عظیم ده‌ها میلیون قالب آجر به کار رفته‌است. آنان شواهدی از تعداد زیادی کوره و کارگاه ساخت آجر در طول دیوار و در فواصل نزدیک به آن یافته‌اند که نشان دهنده کارگاه صنعتی بسیار بزرگ برای احداث این دیوار است.

طبق برآوردها۳۰هزار سرباز می‌توانستند در طول دیوار مستقر شوند. باستان شناسان با نمونه برداری و آزمایش خاکسترها و زغال‌های بر جای مانده در کوره‌های آجرپزی، نشان دادند که قدمت دیوار به قرن‌های پنج و ششم میلادی می‌رسد.

از دیوار بزرگ اسکندر در تعداد زیادی از نوشته‌های تاریخی یاد شده‌است. از جمله آن‌ها؛

• ۲۵۰ هجری: بلاذری، فتوح البلدان
• ۲۹۰ هجری: ابن فقیه، البلدان
• ۳۰۰ هجری: ابن خردادبه، المسالک و الممالک
• ۳۷۲ هجری: حدود العالم من المشرق الی المغرب
• قرن چهارم: فردوسی، شاهنامه
• قرن پنجم: ثعالبی، غرر ملوک الفرس و سیرهم
• ۴۴۳ هجری: گردیزی، زین الاخبار
• قرن پنجم: شهمردان بن ابی الخیر رازی، نزهت نامهٔ علائی
• ۶۰۵ هجری: محمد بن نجیب بکران، جهان نامه

شماری از کتب تاریخدانان معاصر که دربارهٔ دیوار بزرگ اسکندر نوشته‌اند؛

• مارکوارت در شهرستان‌های ایران
• رابینو در سفرنامه طبرستان و استرآباد
• رومن گیرشمن در ایران از آغاز اسلام تا ساسانیان
• سعید نفیسی در تاریخ تمدن ایران ساسانی
• مسیح ذبیحی در استرآباد نامه
• اسدالله معینی در جغرافیای تاریخی گرگان و دشت
• امین گلی در تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمن‌ها
• لسترنج در سرزمین‌های خلافت شرقی

قدمت این دیوار که از آجرهای گلی سرخ رنگ ساخته شده به دوره ساسانی بازمی‌گردد. یک تیم باستان‌شناسی مرکب از محققان ایرانی و بریتانیایی موفق شده‌اند تاریخ احداث آنرا سده ۵ یا ۶ میلادی تعیین کنند. پادشاهان ساسانی که با امپراتوری روم شرقی جنگ‌های مداومی داشتند از سوی شمال نیز با تهدید قوم هون (Hun) و دیگر اقوام شمالی رو به رو بودند؛ بنابراین دیوار می‌توانست محل رخنه این اقوام را به داخل ایران در فواصل کوهستان‌های قفقاز و خط ساحلی دریای مازندران ببندد.

پیروز، پادشاه ساسانی در سال های۴۵۹ تا۴۸۴میلادی زمانی که با هون‌های سفید نبرد می‌کرد مدتی را به‌طور متناوب در منطقه گرگان گذرانده‌است بنابراین احتمالاً او یا پادشاه ساسانی دیگری (قبل یا بعد از او) برای محافظت از دشت حاصل خیز گرگان در برابر هون‌ها، این دیوار را ساخته‌است.

تحقیقات روی یکی از دژها یا سربازخانه‌های این دیوار دفاعی نشان می‌دهد که حداقل تا یک قرن پس از ساخته شدن فعال بوده‌است و نشانه‌هایی از حضور سربازان در آن دیده می‌شود اما بعد از آن به عللی متروک شده‌است.

از جمله دلایل متروک شدن این تأسیسات دفاعی می‌تواند نیاز به حضور سربازان بیشتر در نبرد با امپراتوری بیزانس یا مقاومت در برابر حمله اعراب بوده باشد.

این دیوار از دیوار هادریان که توسط امپراتور هادریان در مرز انگلستان و اسکاتلند احداث شد طولانی‌تر و از بسیاری از بخش‌های دیوار چین، بیش از هزار سال کهن‌تر است. تصور می‌شود که این دیوار سومین دیوار بزرگ تاریخی (بعد از دیوار چین و دیوار سمیز آلمان) جهان و بزرگترین دیوار آجری دنیا باشد. این دیوار همچنین طولانی‌ترین اثر تاریخی ایران است که طی ۹۰ سال ساخته شده‌است.

بررسیهای باستان‌شناسی نشان می‌دهد که مهندسی ایران و امپراتوری ساسانی به خوبی با مهندسی امپراتوری روم رقابت داشته یا حتی از آن پیشی گرفته‌است. بررسی‌های اخیر این دیوار، بینشی اروپایی مدار نسبت به تاریخ جهان را به چالش می‌گیرد.

خط آهن گرگان به آسیای میانه بخشی از قسمت شمال و جنوب دیوار تاریخی گرگان را قطع می‌کند و این دیوار به دو نیم تقسیم می‌گردد و این مسیر ۳۸ کیلومتری پس از مستندنگاری و کاوش نجات بخشی، در شورای فنی مصوب شده و برای ایجاد خط ریلی استفاده می‌شود.

• دیوار بزرگ چین

• قاسمیان، مونا (۱۳۸۶)، دیوار گرگان: سومین دیوار بزرگ دنیا، روزنامه اعتماد، یکشنبه، ۱۵ مهر ۱۳۸۶، شماره ۱۵۰۸. [۱] بایگانی‌شده در ۱۵ فوریه ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine
• کیانی، محمد یوسف، گرگان، دانشنامه ایرانیکا (انگلیسی) نسخه آنلاین [۲]
• اسمیت، الترا نی، قدمت دیوار بزرگ اسکندر به دوره ساسانی می‌رسد، بی‌بی‌سی فارسی، ۳ اسفند ۱۳۸۶ [۳]