دوستعلی نظام‌الدوله

دوستعلی‌خان معیرالممالک تنها پسر حسینعلی‌خان معیرالممالک خزانه دار و رئیس ضرابخانه شاهی بود. مادرش شیرین شاه خانم بسطامی دخترعموی پدرش بود. پس از درگذشت پدر در سال ۱۲۷۴ هجری قمری، تمام مقامات او را از جمله خزانه‌داری، ریاست ضرابخانه شاهی و حکومت یزد و گیلان، به ارث برد. از یاران نزدیک مستوفی‌الممالک بود. با توسعهٔ انحصار خزانه دولتی و ضرابخانهٔ شاهی ثروت کلانی اندوخت. او نیز مانند مستوفی الممالک از جناح محافظه‌کار دربار قاجار بود و با میرزا حسین‌خان سپهسالار و اصلاحات او مخالفت داشت. امین‌الدوله در خاطرات خود معیرالممالک را متهم به سوء استفاده از مقامش برای اختصاص معاملات دولتی به خود، می‌کند. و نقل می‌کند که در برابر شاه لباس مندرس می‌پوشیده و اظهار فقر و تنگدستی می‌کرده‌است. در اواسط سلطنت ناصرالدین شاه، هنگامی که دستگاه ضرب سکه، که با ضرب سکه در اوزان دقیق و برابر، تقلب در عیار سکه‌ها را دشوار می‌کرد، خریداری شد، معیرالممالک اجازه استفاده از دستگاه را نداد و به ضرب سکه به طریق سنتی ادامه داد. معیرالممالک در سال ۱۲۸۳ هجری قمری، عصمت‌الدوله دختر ناصرالدین شاه را برای پسر ده ساله‌اش، دوست‌محمد خان به زنی گرفت. در مراسم ازدواج دختر شاه را بر پشت فیل نشاندند و از اندرون شاهی به منزل داماد آوردند. تعدادی از اروپاییان در سفرنامه‌های خود از این عروسی یاد کرده‌اند.

معیرالممالک پس از ورم و سیاه شدن لثه و گذراندن شبی در اغما در ۱۸ صفر ۱۲۹۰ درگذشت. نوهٔ او، دوستعلی معیری، وفات وی را بر اثر داروهای مسمومی می‌داند که طبیب احتمالاً به تحریک سپهسالار، برای درمان ورم لثه به‌کار برده‌است.

معیرالممالک مسئولیت امور معماری دربار ناصرالدین شاه را برعهده داشت و در این مقام توانست زمینه را برای بروز خلاقیت معماری در عصر خودش فراهم کند. دو بنای مهم عصر قاجار، تکیه دولت و شمس‌العماره هردو به فرمان ناصرالدین شاه و زیرنظر او ساخته شد. او همچنین چندین بنای عام‌المنفعه و شخصی ساخت که بعضی از لحظ معماری ارزشمند هستند. شبستان مسجد جامع عتیق، بازارچه معیر، مسجد معیر، جلوخان معیر، آب انبار معیر، کوچه باغ معیر، مدرسه معیر و حمام معیر از بناهای اوست. او بر بناهای باغ معیر در تهران که از ساخته‌های پدرش بود، قسمت‌هایی افزود و اندرونی سمت شرقی باغ را بنا نهاد و در زیبا کردن ساختمان‌های قدیمی باغ کوشش کرد. بنای فعلی باغ فردوس نیز به دستور او ساخته شده‌است.

بناهایی که زیرنظر او ساخته می‌شدند، اغلب به نحوی از سرمشق‌های اروپایی پیروی می‌کردند.

معیرالممالک علاقه زیادی به جمع‌آوری آثار هنری داشت. او به خصوص به هنر اروپایی توجه نشان می‌داد و در خانه خود مجموعه بزرگی از اینگونه اشیاء جمع‌آوری کرده بود. میرزا مهدی خانشقاقی مجموعه شخصی او را چنین تشریح می‌کند:

«قریب سیصد اتاق در خانه‌های ایشان مملو از قالی و قالیچه بود که روی هم فرش گشته؛ در بعضی اتاق‌ها دو یا سه فرش روی هم مفروش گشته بود. انبارهای چینی‌خانه از چینی‌های قدیم و جدید، اتاق‌های بلورخانه متعدد و در تمام این اتاق‌ها چندین ساعت قیمتی و اسباب چراغ و غیره و هم انبارهایی از آهن آلات فرنگی، از قبیل بخاری‌های سنگ مرمر و چدن و برنج و مطلا و برنز، و در تمام اتاق‌ها چهل‌چراغ‌ها و جارهای بلور و آینه‌های بدن نما و در بعضی اتاق‌ها و انبارها، صندوق‌های امتعه اروپایی تا به سقف در روی هم چیده شده بود.»

ساموئل گرین بنجامین، نخستین وزیرمختار آمریکا در ایران، در سفرنامهٔ خود شمه‌ای از ذوق معیرالممالک را چنین توصیف می‌کند:

«معیرالممالک شخصی بود با ظرافت طبع و از صنایع خیلی تشویق می‌نمود و سلیقه را به درجهٔ کمال رسانیده بود. [...] نقاشی‌ها و خطوط خوب و مهرهای بسیار قشنگ ایرانی را جمع کرده‌بود و به واسطهٔ این ذوق بود که گرانبهاترین کتب خطی ایران را به دست آورد.»

• دائرةالمعارف فارسی (به سرپرستی غلامحسین مصاحب)
• امین‌الدوله، علی‌خان (۱۳۴۱)، خاطرات سیاسی امین‌الدوله، تهران: امیرکبیر
• معیری، دوستعلی (۱۳۶۱)، رجال عصر ناصری، تهران: نشر تاریخ ایران
• امانت، عباس (۱۳۸۴)، قبلهٔ عالم، تهران: کارنامه، شابک ۹۶۴-۴۳۱-۰۴۹-۷

• شمس‌العماره، جلال فرهمند، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران