خیارج

وجود دریای خزر در شمال استان و دشت‌های منحصربه‌فرد قزوین را معبر لشکرکشی‌ها و مهاجرت‌های کرده‌است. بر اساس حفاری‌های انجام گرفته در تپه‌های تاریخی قره تپه، تپه زاغه و تپه قبرستان در روستای سگزآباد قدمت سکونت و شهرنشینی در این منطقه به شش هزار سال پیش از میلاد می‌رسد. به دلیل سابقه مدنیت در این منطقه، بازمانده‌های تمدن نیز قابل توجه‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به وجود قوم تات و رایج بودن زبان تاتی در اقصی نقاط این استان اشاره نمود. از آن جا که زبان تاتی پیوندی عمیق با زبان پهلوی، اوستایی، تالشی و… دارد، به جرئت می‌توان گفت خیارج و مردم آن از جمله قدیمی‌ترین نسل‌های مردمان ایرانی از نژاد آریایی دانست. از میان نژادهای موجود در قزوین از جمله لک، لر، شاهسون، افشار، مراغی و تات، گروه اخیر از جمله اولین گروه‌های مهاجر آریایی در این منطقه هستند. در استان قزوین با وجود مشکلات عدیده در طول تاریخ هنوز هم چندین شهر و روستا به زبان تاتی تکلم می‌کنند که نشان پیوند عمیق آنان با این زبان می‌باشد. در این‌جا به معرفی یکی از این روستاها می‌پردازیم:

شاردن، جهانگرد معروف، در سیاحت نامه خود (ص ۴۹) در توصیف خیارج می‌نوسید: «کیاره قصبه بزرگی می‌باشد و در وسط دشت زیبا و مصفّایی واقع شده‌است. در آن کاروان سرایی وجود ندارد، ولی در این قصبه ۱۵ تا ۲۰ خانه و باغچهٔ بزرگ وجود دارد که صاحبانش در آنها را به روی عابرین و واردین باز گذاشته‌اند و برای سکونت و استراحت مسافرین تخصیص داده‌اند و بسیار نظیف و تمیزتر از کاروان سراها می‌باشد. وسایل استراحت مسافرین در این منازل کاملاً آماده و مهیا می‌باشد و خیلی خوب و عالی است، ولی توقف در آن‌ها برای عابرین بسیار گران تمام می‌شود.»

ارتفاع متوسط روستا از سطح دریا ۱۲۸۰ متر است. از ارتفاعات روستا می‌توان به ارتفاعات رامند در ۱۵ کیلومتری روستا اشاره کرد. رودخانه فصلی خررود در ۱۰ کیلومتری روستا قرار دارد. این رودخانه از کوه‌های آق داغ (در آوج) و قیدار سرچشمه می‌گیرد. آب و هوای روستا آب و هوایی بین آب و هوای صحرایی و مدیترانه‌ای است و در کل معتدل به‌شمار می‌آید. جمعیت روستا به خاطر مهاجرت‌های گاه گاه اهالی هر چند سال یکبار دست‌خوش تغییر می‌شود و اکثر جوانان روستا برای کار در کارخانجات یا کارگری به شهرهایی مثل قزوین، کرج و تهران می‌روند. شغل اکثر مردم کشاورزی است و محصول عمدهٔ آنان گندم، جو، صیفی جات، علوفه، انگور و… می‌باشد. انگور مهم‌ترین محصول روستا است و باغستان‌های وسیع روستا قدمتی چند ده ساله دارند. دام‌پروری نیز در روستا مرسوم است و مردم گاو، گوسفند، بز و ماکیان نگهداری می‌کنند. امروزه چند واحد مرغ داری کوچک در روستا به فعالیت می‌پردازند.

از غذاهای محلی روستا می‌توان به بلغورَ آش (آش بلغور)، دویینه آش (آش دوغ)، پُرشیکَه (آش اُماج)، انجیمک، مارجیمک اشاره کرد. زنان روستا نیز برای شب‌های طولانی زمستان و شب‌نشینی‌ها خوراکی‌هایی از قبیل، باسلق، شیرمال محلی، گندم بو داده و… آماده می‌کنند. روستا از طریق جاده‌های بویین زهرا - زنجان و تهران – همدان قابل دسترسی است که راه‌های مزبور از طریق دو راه آسفالته در محله‌های لب استخر و سرمزاران (در زبان محلی سَمزارون) به روستا متّصل می‌شوند.

روستا به زبان محلی خیاره خوانده می‌شود. در مورد وجه تسمیه روستا چند نظر وجود دارد:

۱. لغت نامه دهخدا واژه خیاره را به عنوان دارای اختیار و مستقل بیان کرده‌است.

۲. خیار به مجموعه‌ای از افراد نیک گفته می‌شود. با توجه به اینکه کلمه خُوار در زبان تاتی به معنی نیک می‌باشد و شاید به مرور به خیار تبدیل شده‌است.

۳. خیارج به معنای برگزیده شده می‌باشد، که البته اول به نام خیارح بوده و بومیان منطقه نیز به همین نام خطابش می‌کنند و در زمان ناصرالدین شاه و ثبت روستاها به خیارج تبدیل شده‌است.

در مورد قدمت تاریخی روستا سند مکتوبی در دست نیست. اما با توجه به سفال‌های بدست آمده از تپه قدیمی روستا که دارای نقوش، شکل‌ها و خطوط موازی و افقی و مویی شکل و لعاب‌های آبی رنگ می‌باشد احتمال این که تپه مربوط به زمان اشکانیان باشد را تقویت می‌نماید. روی تپه روستا مسجدی وجود داردکه به قول عامه مردم قبلهٔ آن رو به بیت‌المقدس بوده و در چند دهه پیش تغییر یافته‌است که این نشان از قدمت روستاست، هرچند با توجه به تغییر قبله پیش از ورود اسلام به ایران نمیتواند درست باشد. تکلم مردم روستا به زبان تاتی که از زبان‌های کهن ایران می‌باشد نیز نشانه دیگری بر قدمت روستاست. در آمارگیری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰ هـ. ش جمعیت روستا ۱۰۷۰ نفر اعلام شده‌است. ترکیب جمعیت از نظر طایفه‌ای نیز بدین صورت است:

1. آقاعلی اولادها که امروزه آقاعلیخانی، علیخانی، آقاعلی و عاقلی نامیده می‌شوند و در محله سرمزاران ساکنند.
2. امیر اولادها که امروزه امیری نامیده می‌شوند و در محله سرمزاران ساکنند.
3. سلیمان اولادها که امروزه سلیمانی و سلیمان خانی نامیده می‌شوند و در محله قره باغ ساکنند.
4. هاشم اولادها که امروزه هاشم خانی نامیده می‌شوند و در محله هاشم اولادان ساکنند.
5. میرزا حسین اولادها که امروزه میرزا حسینی نامیده می‌شوند و در محله لب استخر ساکنند.
6. تقی اولادها که امروزه تقی خانی نامیده می‌شوند و در محله لب استخر ساکنند.
7. محمد اولادها که امروزه محمدخانی نامیده میشوند.
8. حیدر اولاد ها که امروزه همان حیدراولاد هستند یعنی فرزندان حیدر که در قسمت مرکزی ساکن اند.

و در محله لب استخر ساکنند.

و سایر فامیل‌های محدودتر که در چهار محله روستا پراکنده‌اند.

در ۱۰ شهریور سال ۱۳۴۱ (اول سپتامبر ۱۹۶۲) در شهرستان بویین زهرا زلزله مهیبی رخ داد. در این زلزله ۹۱ روستا به کلی ویران شد. ۱۲۲۰۰ نفر کشته شدند و بیش از ۳۰۰ روستا آسیب کلی و جزئی دیدند. روستای خیارج نیز در آن زلزله آسیب دید و تعداد ۲۸ کشته و تعدادی مجروح به خود داشت و بسیاری از خانه‌ها ویران گشتند.

• نمایی از خیارج

• خیارج و خانه‌های قدیمی

• خیارج و خانه‌های قدیمی

• ۱. آقا علیخانی، علی محمد، جستاری در زبان و ادبیات تاتی، تهران، رامند، ۱۳۸۳
• ۲. میرزا حسینی، ناصر، پایان‌نامه تحصیلی با عنوان مونوگرافی روستای خیارج
• ۳. سیمای میراث فرهنگی قزوین، میراث فرهنگی قزوین، ۱۳۸۲

1. چ پ ملویل، تاریخ زمین لرزه‌های ایران، ابوالحسن رده (مترجم)، تاریخ زمین لرزه‌های ایران
2. آل احمد، جلال، تات نشین‌های بلوک زهرا
3. آقا علیخانی، حسن، دفتر شعر (چاپ نشده)
4. آقاعلی خانی، محمدرضا، ویراستار