خاندان هدایت

در دوره قاجار مردان خانواده هدایت، مانند بسیاری، به القاب درباری خوانده می‌شدند. در سال ۱۹۲۵ که بر اساس مصوبات مجلس شورای ملی، استفاده از القاب ممنوع شد و داشتن نام خانوادگی اجباری گردید، بیشتر اعضای خانواده، نام هدایت را که تخلص نیای آنان رضاقلی‌خان هدایت طبرستانی بود، برگزیدند. نصرالملک هدایت و فهیم‌الدوله هدایت، فرزندان حسین‌قلی‌خان مخبرالدوله نام خانوداگی «کمال هدایت» را انتخاب کردند که «کمال» برگرفته از نام کمال خجندی بود.

اسماعیل کمال جد اعلای خانواده هدایت از بزرگان چهارده هزارجریب مازندران بود، که امروزه تبدیل به شهری در شهرستان دامغان شده‌است. او در زد و خوردهای مابین قاجاریه و زندیه شرکت داشت و در بهار سال ۱۷۷۹ میلادی به دستور زکی‌خان زند کشته شد. آقا هادی فرزند او به ریاست عمله خلوت و صندوقداری آقامحمدخان قاجار رسید. او پس از آقامحمدخان به ملازمت فتحعلی شاه درآمد و به همراه او به خراسان رفت. آقاهادی علاوه بر این به سبب ازدواج خواهرش، حاجیه اُستاد، با فتحعلی شاه، با شاه نسبت خویشاوندی داشت. آقاهادی در سال ۱۲۱۵ هجری قمری به صاحب جمعی کل دیوان فارس رسید و هنگامی که حسینعلی میرزا فرمانفرما حاکم فارس بود در ۱۲۱۸ هجری قمری درگذشت. فرزندش رضاقلی‌خان در این زمان خردسال بود و به همراه مادرش نزد بستگان مادری خود در بارفروش زندگی می‌کرد. یک سال بعد (۱۲۱۹) مادر رضاقلی‌خان به قصد زیارت مکه عازم شیراز گردید. او در شیراز با محمدمهدی‌خان مازندرانی ازدواج کرد و سفر خود را در پیش گرفت، ولی در میانه راه درگذشت.

رضاقلی‌خان در شیراز نزد محمدمهدی خان تحصیل کرد و در همان‌جا وارد دستگاه حسنعلی میرزا شجاع‌السلطنه و حسینعلی میرزا فرمانفرما (پسران فتحعلی شاه) شد و به سبب ذوق ادبی و شاعری مورد توجه دو شاهزاده قرار گرفت و به سرعت ترقی کرد. او ابتدا متخلص به «چاکری» بود و سپس «هدایت» تخلص کرد.

رضاقلی‌خان مریم خانم دختر محمدمهدی‌خان مازندرانی را به زنی گرفته بود و از او چهار فرزند، دو پسر و دو دختر داشت. پسر بزرگ او علی‌قلی‌خان در زمان محمدشاه حکومت فیروز کوه یافت و در زمان ناصرالدین شاه مأمور کشیدن خطوط تلگراف شد و به عضویت در دارالشوری دولتی درآمد و به پست‌های وزارت تلگراف، وزارت علوم، وزارت معادن و ریاست دارالفنون رسید.

فرزند دیگر رضاقلی‌خان، جعفرقلی نیرالملک در دارالفنون تحصیل عکاسی و زبان فرانسه کرده بود و از اولین شاگردان این مدرسه به‌شمار می‌آمد. او به سبب نسبت خویشاوندی با ناصرالدین شاه (همسر اول نیرالملک خواهر فروغ‌السلطنه سوگولی ناصرالدین شاه بود) به اندرون شاهی راه داشت و در حلقه خواص ناصرالدین شاه و دستیار او در کار عکاسی بود. او پدربزرگ صادق هدایت نویسنده و روشنفکر معروف ایرانی است.

تأسیس تلگرافخانه و اداره مخابرات

در سال ۱۲۷۵ هجری قمری پس از ناکامی اعتضادالسلطنه درکشیدن خط تلگراف مابین تهران و سلطانیه، علی‌قلی‌خان پسر رضاقلی خان از طرف ناصرالدین شاه قاجار به انجام این کار مأمور شد و پس از موفقیت در این کار در سال ۱۲۷۶ با خطی دیگر تبریز را به سلطانیه مرتبط کرد. او هفت سال بعد مأمور کشیدن خط تلگراف بین مازندران، شاهرود و استرآباد شد و در سال ۱۲۸۶ از ناصرالدین شاه لقب «مخبرالدوله» دریافت کرد. در سال ۱۲۹۳ هجری قمری ریاست تلگراف خانه مستقیماً از طرف ناصرالدین شاه به مخبرالدوله سپرده شد. رئیس بعدی تلگراف خانه، حسین‌قلی‌خان مخبرالدوله فرزند علی‌قلی‌خان بود. او همچنین در چندین کابینه به عنوان وزیر پست و تلگراف معرفی شد. جز تلگرافخانه، اساس اداره مخابرات که از نخستین ادارات منظم در ایران بود، از خانواده هدایت است. در دوران قاجار ریاست و دیگر مشاغل تلگرافخانه به‌طور مکرر به اعضای خانواده هدایت سپرده می‌شد و القاب مخبرالدوله، مخبرالملک و مخبرالسلطنه که به آنان داده شده، در رابطه با این مشاغل است.

ریاست دارالفنون

در بدو تأسیس دارالفنون ناصرالدین شاه، رضاقلی‌خان هدایت را به ناظمی دارالفنون انتخاب کرد، اما چون مدرسه تابع وزارت امور خارجه پنداشته می‌شد، نیابتاً از طرف وزیر اداره می‌شد و مدیریت امور مدرسه به دست رضاقلی‌خان انجام می‌گرفت. علی‌قلی‌خان مخبرالدوله نیز کتابدار مدرسه بود. پس از مدتی اعتضادالسلطنه به ریاست مدرسه منصوب گشت و رضاقلی‌خان به عنوان معلم ولیعهد راهی دربار مظفرالدین میرزا در تبریز گشت. در زمانی که اعتضادالسلطنه وزیر علوم بود، جعفرقلی‌خان نیرالملک ریاست و محمدحسین‌خان ادیب‌الدوله (همسر نوه دختری رضاقلی‌خان هدایت) ناظمی دارالفنون را برعهده داشتند. محمدحسن‌خان ادیب‌الدوله فرزند محمدحسین‌خان در دهه ۱۳۳۰ قمری ریاست دارالفنون را بر عهده داشت و پس از او رضاقلی هدایت (نیرالملک) پسر جعفرقلی‌خان رئیس دارالفنون شد.

خاندان هدایت و مشروطیت

در پیش برد جنبش مشروطه خواهی خاندان هدایت به سبب پیوند خانوادگی با شاهان قاجار و سابقه خدمت در دربار و نیز تحصیلات عالی در اروپا، موقعیت مهمی داشتند. در طول وقایع مشروطه، مخبرالسلطنه پسر علی‌قلی‌خان مخبرالدوله که در آلمان تحصیل کرده و علاوه بر آلمانی به زبان‌های انگلیسی و فرانسه نیز مسلط بود، نقش میانجی دربار و آزادی‌خواهان را داشت؛ و برادرش، صنیع‌الدوله، که تحصیلات خود را در رشته معدن در آلمان به پایان رسانده بود، پرچمدار طیف اعتدالی مشروطه خواهان به‌شمار می‌آمد. پس از صدور فرمان مشروطیت هر دو برادر نقش اصلی را در تدوین نظام‌نامه انتخابات برعهده داشتند. در انتخابات مجلس که هریک از طبقات مردم پایتخت نماینده خود را انتخاب می‌کردند، تجار مشارکتشان را منوط به انتخاب ناصرالملک یا صنیع‌الدوله کردند که در نهایت با کناره‌گیری ناصرالملک صنیع‌الدوله به همراه برادرش محمدقلی‌خان مخبرالملک و برادرزاده‌اش حسنعلی خان نصرالملک و شوهر خواهرانش سعدالدوله و صدیق حضرت به مجلس راه یافتند. در این دوره صنیع‌الدوله به ریاست مجلس برگزیده شد و در این مقام در تدوین قانون اساسی که باتوجه به بیماری مظفرالدین شاه کار آن به سرعت آغاز شد، کوشش بسیار کرد. حسن اعظام قدسی در این رابطه می‌نویسد:

اولین خانوده‌ای که از اول انقلاب تا پایان و افتتاح مجلس شورای ملی اول و تدوین قانون اساسی کمک و راهنما بودند، خانواده هدایت بودند… مخبرالسلطنه، مخبرالملک، صنیع‌الدوله که مانند یک استاد و معلم، کلاس درس برای روشن شدن افکار عموم در منزلش شب‌ها دایر بود.»

یکی از اسناد ارزشمند و منحصر به فردی که زمانی نزد خانواده هدایت نگهداری می‌شد، متن قانون اساسی مشروطیت بود. این سند در دوره اول مجلس شورای ملی تصویب شده و به امضای مظفرالدین شاه و میرزا نصرالله خان مشیرالدوله - رئیس‌الوزرای وقت - رسیده بود. این قانون در ضبط صنیع‌الدوله هدایت بود که پس از قتل او در خانواده هدایت باقی ماند. این نسخه سرانجام توسط مصطفی قلی کمال هدایت (فهیم‌الدوله) در سال ۱۳۲۱ به محمدرضا شاه تقدیم شد و شاه نیز آن را در اولین سلام نوروزی سلطنت خود به محتشم السلطنه رئیس مجلس اعطا کرد تا در مجلس ضبط و نگهداری شود.

• رضاقلی‌خان هدایت، نویسنده، شاعر و معلم مظفرالدین شاه قاجار
• علی‌قلی‌خان مخبرالدوله، وزیر پست و تلگراف، وزیر علوم و رئیس دارالفنون
• جعفرقلی‌خان نیرالملک، وزیر علوم و رئیس دارالفنون
• حسین‌قلی‌خان مخبرالدوله، وزیر پست و تلگراف
• مهدی‌قلی هدایت، نخست‌وزیر ایران
• مرتضی‌قلی‌خان صنیع‌الدوله، اولین رئیس مجلس شورای ملی ایران
• محمدقلی‌خان مخبرالملک، نمایندهٔ دورهٔ نخست مجلس شورای ملی و وزیر دارایی
• غلامرضاخان مخبرالدوله، معاون وزیر پست و تلگراف، فرماندار همدان، بوشهر و اراک
• مصطفی قلی کمال هدایت، نمایندهٔ تهران در دورهٔ نخست مجلس شورای ملی، وزیر پست و تلگراف، وزیر امورخارجه وزیرمختار ایران در سوئیس
• حسنعلی کمال هدایت، وزیر پست و تلگراف، وزیر تجارت و فوائد عامه و وزیر دارایی
• رضاقلی هدایت، رئیس دارالفنون، وزیر پست و تلگراف، وزیر معارف و کفیل دیوان عالی کشور
• اعتضادالملک هدایت، رئیس دفتر محمدعلی فروغی
• کریم هدایت، رئیس بیمارستان ارتش
• ارتشبد عبدالله هدایت، رئیس دانشگاه جنگ و دانشکده افسری، وزیر جنگ
• عیسی هدایت، رئیس دانشگاه جنگ
• صادق هدایت، نویسنده، مترجم و روشنفکر
• محمود هدایت، قاضی، نقاش، مترجم و معاون نخست‌وزیر
• خسرو هدایت، معاون پارلمانی نخست‌وزیر، سفیرکبیر ایران در بلژیک
• علیقلی هدایت، نماینده مجلس شورای ملی و مؤسس کارخانه صنایع غذایی یک و یک
• سلیمان هدایت، نظامی و دارنده نشان لژیون دونور
• جهانگیر هدایت، نویسنده
• سیما هدایت، نویسنده
• رامین هدایت، نقاش

• زیبنده خانم دختر علی‌قلی‌خان مخبرالدوله با سعدالدوله (نخست‌وزیر محمدعلی شاه قاجار) ازدواج کرد.
• همسر مرتضی‌قلی‌خان صنیع‌الدوله، احترام‌السلطنه دختر مظفرالدین شاه قاجار بود.
• انورالملوک هدایت، دختر اعتضادالملک هدایت با حاجی‌علی رزم‌آرا (نخست‌وزیر ایران در سال ۱۳۲۹) ازدواج کرد.
• خسرو هدایت، دختر صارم‌الدوله پسر ظل‌السلطان را به همسری گرفت.
• دختر رضاقلی هدایت (نیرالملک) به ازدواج منصورالسلطنه درآمد.

تبارنامه خاندان هدایت، از نسل اول تا پنجم:

• هدایت، مهدی‌قلی. خاطرات و خطرات. چاپ سوم، تهران: ۱۳۶۱. کتابفروشی زوار.
• عاقلی، باقر. خاندان‌های حکومت‌گر در ایران (جلد اول). چاپ اول، تهران: ۱۳۸۱. انتشارات علمی.
• باقر عاقلی (۱۳۸۳)، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران: نشر گفتار با همکاری نشر علم