حقوق بین‌الملل بشردوستانه

حقوق بین‌المللی بشردوستانه در قواعد تمدن‌های باستانی و مذاهب ریشه دارد زیرا که جنگ همواره تابع اصول و آداب و رسوم خاصی بوده‌است.

تدوین جهانی حقوق بین‌المللی بشردوستانه در قرن نوزدهم آغاز شد. از آن زمان، دولت‌ها براساس تجربه تلخ استفاده از جنگ‌افزارهای مدرن، در رابطه با یک سری قوانین عملی توافق کردند. این قوانین تعادل سنجیده‌ای بین دغدغه‌های بشردوستانه و ملزومات نظامی دولت‌ها، ایجاد می‌کند. با رشد جامعه جهانی، تعداد فزاینده‌ای از کشورها در پیشرفت این قوانین نقش داشته‌اند. حقوق بین‌المللی بشردوستانه امروزه یک قانون پذیرفته شده در سطح جهان است.

حقوق بین‌المللی بشردوستانه بخشی از حقوق بین‌الملل است؛ که تعیین کنندهٔ قواعد حاکم بر روابط بین کشورها است. حقوق بین‌الملل در موافقتنامه‌های بین دولت‌ها - معاهدات یا کنوانسیون‌ها - در قوانین عرفی؛ که شامل مجموعه اقدامات دولت‌ها است که به الزام‌آور بودن آن‌ها باور دارند، و در اصول کلی حقوق بین‌الملل آمده‌است.

بخش عمده‌ای از حقوق بین‌المللی بشردوستانه در چهار کنوانسیون ژنو ۱۹۴۹ مطرح شده‌است. ۱۹۶ کشور در سراسر دنیا متعهد شده‌اند که از این قوانین پیروی کنند. این کنوانسیون‌ها توسط دو معاهده دیگر تکمیل شده‌اند: پروتکل‌های الحاقی ۱۹۷۷ در مورد حمایت از قربانیان مخاصمات مسلحانه.

سایر معاهداتی که استفاده از سلاح‌های خاص و تاکتیک‌های نظامی را منع کرده و از گروه‌های خاصی از مردم و اموال محافظت می‌کنند، شامل موارد زیر هستند:

• کنوانسیون حمایت از اموال فرهنگی در هنگام مخاصمات مسلحانه به همراه دو پروتکل آن؛
• کنوانسیون منع تکمیل، توسعه، تولید و ذخیره سلاح‌های باکتریولوژی (بیولوژیک) و اوکسینی و انهدام آن‌ها؛
• کنوانسیون ژنو در خصوص ممنوعیت یا محدودیت کاربرد برخی سلاح‌های متعارف که ممکن است موجد جراحات بیش از حد یا دارای اثرات بدون تفکیک باشند و پنج پروتکل آن؛
• کنوانسیون منع گسترش، تولید، انباشت و به‌کارگیری سلاح‌های شیمیایی و انهدام آن‌ها؛
• کنوانسیون ممنوعیت به‌کارگیری، انباشت، تولید و نقل و انتقال مین‌های ضدنفر و انهدام آنها.

بسیاری از مقررات حقوق بین‌المللی بشردوستانه اکنون به عنوان یک قانون عرفی پذیرفته شده‌اند - یعنی به عنوان قوانینی کلی‌ای که همه کشورها به اجرا و تابعیت از آنها ملزم شده‌اند.

حقوق بین‌المللی بشردوستانه فقط در مخاصمات مسلحانه اعمال می‌شود. این فشارها تنش‌های داخلی یا آشفتگی‌هایی مانند اعمال خشونت‌آمیز داخلی را پوشش نمی‌دهد. این قانون فقط زمانی که مخاصمه آغاز می‌شود اعمال می‌شود، و سپس به همان اندازه برای همه طرف‌ها رعایت آن الزامی است، صرف نظر از اینکه چه کسی جنگ را آغاز کرده‌است. حقوق بین‌المللی بشردوستانه بین مخاصمهٔ مسلحانهٔ بین‌المللی و غیر بین‌المللی تمایز قائل است. مخاصمات مسلحانه بین‌المللی مواردی هستند که حداقل دو کشور در آن مخاصمه درگیر هستند. آنها تابع قوانین گسترده‌ای هستند، از جمله قوانینی که در چهار کنوانسیون ژنو و پروتکل‌های الحاقی آنها آمده‌است.

مخاصمات مسلحانهٔ غیر بین‌المللی یا مخاصمات مسلحانه داخلی، موارد محدود به قلمروی یک کشور واحد است که شامل نیروهای مسلح منظم و گروه‌های مخالف مسلح یا درگیری بین گروه‌های مسلح با یکدیگر می‌شود. حوزهٔ محدودتری از قوانین برای مخاصمات مسلحانه داخلی اعمال می‌شود که در مادهٔ ۳ مشترک برای چهار کنوانسیون ژنو و همچنین در پروتکل الحاقی دوم تنظیم شده‌است.

حقوق بین‌المللی بشردوستانه دو حوزه را در بر می‌گیرد:

1. محافظت از کسانی که در مخاصمه نیستند یا دیگر در آن مشارکت ندارند؛
2. محدودیت در وسایل جنگی - به ویژه تسلیحات - و روش‌های جنگی مانند تاکتیک‌های نظامی.

محافظت

حقوق بین‌المللی بشردوستانه از کسانی که در جنگ‌ها مشارکت نمی‌کنند، مانند غیرنظامیان و پرسنل نظامیِ مذهبی محافظت می‌کند. همچنین از کسانی محافظت می‌کند که دیگر در جنگ مشارکتی ندارند، مانند مجروحین، کشتی‌شکستگان و مبارزان بیمار و اسرای جنگی. این افراد از حق زندگی و احترام به تمامیت جسمی و روحی برخوردار هستند. آنها همچنین از ضمانت‌های قانونی برخوردار هستند و با آنها باید در تمامی شرایط به صورت بشردوستانه و بدون هیچ تبعیضی رفتار شود.

به‌طور خاص کشتن یا زخمی کردن دشمنی که تسلیم شده یا قادر به جنگ نیست ممنوع است. بیماران و مجروحان باید توسط طرفی که آنها را پیدا می‌کند، جمع‌آوری و مراقبت شوند. همهٔ پرسنل پزشکی، تجهیزات، بیمارستان‌ها و آمبولانس‌ها باید محافظت شوند.

همچنین قوانین مفصلی وجود دارد که شرایط بازداشت زندانیان جنگی و نحوهٔ برخورد با غیرنظامیانی که تحت تسلط دشمن قرار دارند را مشخص می‌کند. این حقوق شامل تهیهٔ غذا، سرپناه و مراقبت‌های پزشکی و حق تبادل پیام با خانواده‌هایشان است.

گروه‌ها و مکان‌های مورد حمایت حقوق بشردوستانه

1. غیرنظامیان
2. مجروحان، بیماران
3. اسرای جنگی
4. نشان‌ها (صلیب سرخ، هلال احمر)
5. اموال فرهنگی، مساجد، اماکن مقدس، کلیساها و …

محدودیت

حقوق بین‌المللی بشردوستانه تمام راه‌ها و روش‌های جنگی که شامل موارد زیر می‌شوند را ممنوع می‌کند:

1. جایی که نتوان میان نیروهای نظامی و غیرنظامی تفکیک قائل شد، زیرا هدف، حمایت از غیرنظامیان در مقابل مخاصمات مسلحانه است.
2. باعث صدمهٔ اضافی و رنج غیرضروری شدن.
3. باعث خسارت شدید یا طولانی مدت به محیط زیست شدن.

بنابراین حقوق بشردوستانه استفاده از سلاح‌های متعددی را ممنوع اعلام کرده‌است؛ از جمله گلوله‌های منفجر شونده، سلاح‌های شیمیایی و بیولوژیکی، سلاح‌های لیزری کورکننده و مین‌های ضد نفر.

موارد مهمی وجود دارد که حقوق بین‌المللی بشردوستانه در حمایت از غیرنظامیان، زندانیان، بیماران و مجروحان و محدود کردن استفاده از سلاح‌هایی که باعث صدمه جدی و غیرقابل جبران می‌شود، تفاوت بارزی ایجاد کرده‌است.

مطابق ماده ۱ مشترک کنوانسیون‌های ژنو «طرف‌های معظم متعاهد متعهد به رعایت و تضمین رعایت کنوانسیون حاضر در تمامی شرایط می‌گردند»، بنابراین کشورها موظف هستند برای اطمینان از رعایت حقوق بین‌المللی بشردوستانه اقدامات لازم را انجام دهند. کشورها مکلفند که این دسته قوانین را به نیروهای مسلح و عموم مردم آموزش دهند. آنها باید از اعمال خشونت منع شوند یا در صورت اعمال آن، مجازات شوند. کشورها همچنین، باید مجازاتی را برای نقض کنوانسیون‌های ژنو و پروتکل‌های الحاقی آن، که به عنوان جرایم جنگی در نظر گرفته می‌شوند، تصویب کنند. کشورها همچنین باید قوانینی را برای محافظت از نشان‌های صلیب سرخ و هلال احمر تصویب کنند.

اقداماتی نیز در سطح بین‌المللی انجام شده‌است. برای مثال دادگاه‌هایی برای مجازات اعمال مرتکب شده در دو مخاصمهٔ (جمهوری فدرال سوسیالیستی یوگسلاوی و رواندا) ایجاد شده‌اند. یک دیوان کیفری بین‌المللی نیز، با مسئولیت مجازات جرایم جنگی، نسل‌کشی مصداق جنایات علیه بشریت و تجاوز توسط اساسنامهٔ ۱۹۹۸ رم ایجاد شده‌است.

1. دولت‌ها
2. کمیتۀ بین‌المللی صلیب سرخ
3. جمعیت‌های ملی صلیب سرخ و هلال احمر
4. سازمان‌های غیردولتی بشردوستانه
5. شورای امنیت سازمان ملل متحد
6. محاکم کیفری