علم حدیث

علم حدیث، به علم روایة الحدیث و درایة الحدیث منقسم می‌گردد، زیرا آنچه را مربوط به سند (سلسله ناقلان) است، روایة الحدیث یا اصول الحدیث می‌نامند و آنچه را مربوط به فهم کلام پیامبر اسلام و امام است درایة الحدیث گویند.

روایت

روایت الحدیث (اصول الحدیث) علمی است که از کیفیت اتصال احادیث‌به پیامبر اسلام و امام، از جهت احوال روات (که آیا ضابط و عادلند؟) و از لحاظ کیفیت سند (که آیا متصل است‌یا منقطع؟) و غیر اینها گفتگو می‌کند؛ و خود شامل دو بخش است:

• علم رجال
• مصطلح الحدیث.

درایت

درایة الحدیث (در مقابل روایة الحدیث) علمی است که از مفاد الفاظ متن حدیث چون شرح لغات حدیث و بیان حال حدیث از لحاظ اطلاق و تقیید و عموم و خصوص و داشتن معارض و مانند اینها بحث می‌کند که مناسب است نام این قسمت را فقه الحدیث گذارند. بخش اول را اصول الحدیث نیز می‌نامند.

بخش روایت الحدیث‌یا اصول الحدیث چنان‌که گفتیم به دو رشته تقسیم شده‌است:

• علم رجال
• مصطلح الحدیث.

1. چه آنکه اگر از احوال یکان یکان رجال سند از لحاظ عدالت آنان و وثوق و اعتماد به روایت و نقل آن‌ها بحث‌شود، «علم رجال» نامیده می‌شود.
2. و اگر از کیفیت نقل حدیثبه توسط راویان از لحاظ اتصال و انقطاع زنجیره حدیث یا داشتن سند یا ارسال و مانند آن سخن رود، به «مصطلح الحدیث» و گاهی به «درایه» تعبیر نمایند؛ ولی نام اول با این عمل متناسب‌تر است، چه آنکه درایه به معنی علم و فهم معانی است و شناسائی اصطلاحات متناسب با نام (مصطلح الحدیث) است.

مُحَدّث یک واژهٔ عربی مربوط به علم حدیث است. محدث یک دانشمند علوم اسلامی است که در شاخه‌های علم حدیث کاملاً متخصص است و دست کم ۴۰۰٫۰۰۰ حدیث را از حفظ دارد.

در توصیف مُحَدّث ذهبی یک سؤال مطرح کرده‌است:

آن جا که دانش حدیث است، حدیث پژوهان کجایند؟

وی سپس جواب را نیز مطرح می‌کند:

من در آستانه‌ای هستم که آن‌ها نمی‌بینم. جز در یک کتاب که مجذوب آن می‌شوم یا در زیر خاک‌اند.

روایتی از دیدگاه شیعه معتبر است که همه شرایط زیر را دارا باشد:

1. روایت مورد نظر در کتابی از کتب محدثین یا علمای ما وجود داشته باشد.
2. انتساب کتاب مورد نظر به صاحب کتاب معتبر باشد.
3. صاحب کتاب در نقل روایت ثقه (مورد اعتماد) باشد.
4. روایت مورد نظر در کتاب موجود هم به صورت مسند باشد و هم به به صورت متصل.
5. رجالی سند روایت همگی ثقه (مورد اعتماد) باشند.

اگر روایتی همه شرایط بالا را داشت، انتساب آن به معصوم معتبر شناخته می‌شود.

روایت غیر معتبر بر چهار قسم است:

روایات جعلی و محرَّف (تحریف شده)

روایاتی است که علی‌القاعده جعلی یا تحریف شده‌است. طبیعی است که این دسته از روایات معتبر نیستند.

روایات مظنون به جعل

روایاتی است که احتمال جعلی بودن آن‌ها زیاد است اما به گونه‌ای نیست که بتوان بر این ادعا پای فشرد. طبیعی است که این دسته از روایات نیز معتبر نیستند.

روایات مظنون به صحت

روایاتی است که احتمال صحت انتساب آن‌ها به معصوم علیه‌السلام بسیار زیاد است اما به گونه‌ای نیست که جزء روایات معتبر به حساب آید. از دسته از روایات جزء ظنون می‌باشند و ظنون علی المبنای شیعه، حجت نیستند مگر به دلیلی خاص موردی استثنا شود که ظاهراً دلیلی بر استثنا کردن این مورد نیست و در نتیجه این دسته نیز عموماً معتبر نیستند.

روایات مشکوک

روایاتی است که صحت یا عدم صحت انتساب آن به معصوم به گونه‌ای است که نمی‌توان یک طرف را بر دیگری ترجیح جدی داد. شیعه بر عدم حجیت شک‌ها نیز اتفاق نظر دارند، لذا این دسته را نیز نمی‌توان معتبر دانست.

• مدیر شانه‌چی، کاظم، درایة الحدیث، قم، ۱۳۸۴، دفتر انتشارات اسلامی، شابک ۰-۳۶۵-۴۷۰-۹۶۴