تونک

شهر تونک راجستان از شهرهای قدیمی و دارای حکومت اسلامی بود که نوّاب آن زمان آن را اداره می‌کردند. خانواده‌های بسیاری که پس از سال ۱۸۵۷ م. از دهلی و لکنهو آواره شدند به این شهر روی آوردند. در میان دانشوران و سخنوران بسیاری وجود داشت.

این شهر تحت سرپرستی نوّاب محمد امیر خان کانون علم و حکمت گردید و کتابخانه‌های فرهنگی و مدارس علمیّه و مکتبهای فکری در آن بر پا شد. بازار تصانیف و تألیفات این شهر بر اثر حرکت فرهنگی که در آن به وجود آمد رونق گرفت و سبب شد تا حالت مرکزیّت پیدا کرده و تألیفات و کتابهای زیادی از شهرهای سمرقند و بخارا و بلخ، و نیز از ایران و افغانستان و مصر و ممالک و شهرهای معروف دیگر در آن جمع شود.

در سال ۱۸۶۴ م. مولوی محمد علی خان سومین حاکم تونک بر مسند حکومت نشست و مؤسسه تحقیقاتی عربی و فارسی راجستان هند را بنا نهاد.

محمد علی خان در حفظ میراث‌های فرهنگی، نمایندگان فرهنگی بسیاری را جهت جمع‌آوری کتب معروف بسیج نمود. در دادن انعامات به سخندانان و دانشورانی که شعر می‌سرودند یا تألیفی می‌کردند، دریغی نداشت.

بعد از درگذشت محمد علی خان، وارثان او این مؤسسه را به بخش دولتی، به منظور حفظ منابع فرهنگی آن، انتقال دادند. از طرف دولت نیز شخصی به نام صاحب‌زاده شوکت علی خان که از خانوادهٔ عالی نوّاب می‌باشد مأموریت یافت که بر فعالیت‌های این مؤسسه نظارت کند.

شوکت علی خان در راه احیای زبان‌های عربی و فارسی فعالیت‌های بسیار نمود و چندی بعد مدیر این مؤسسه در ایالت راجستان گردید. پس از انتصاب به این مقام به دستور او تمامی کتابها و نسخه‌های خطی راجستان برای سهولت کار پژوهندگان در این مؤسسه جمع‌آوری گردید. جمع‌آوری نسخ خطی و غیرخطی زبان‌های عربی و فارسی از کتابخانه‌های مختلف راجستان و انتقال آنها به کتابخانهٔ تونک از مؤثرترین و مهم‌ترین کارهای این مدیر بود.

• جمیل احمد: مؤسسه تحقیقاتی عربی و فارسی راجستان هند. در نشریه «تحقیقات اسلامی». پاییز و زمستان ۱۳۶۶ - شماره ۵ و ۶. (از صفحه ۱۵۰ تا ۱۵۴)
• Chisholm, Hugh, ed. (1911). Encyclopædia Britannica (11th ed.). Cambridge University Press.